Başkanlık sisteminde bilinen en temel yanlış

BaÅŸkanlık sistemini kuvvetler ayrılığı ilkesinin kesin ve sert bir biçimde uygulandığı, baÅŸkanın doÄŸrudan halk tarafından seçildiÄŸi ve görevini sürdürmek için parlamentonun güvenoyuna ihtiyaç duymadığı hükümet sistemi olarak tanımlayan Selçuk Üniversitesi Hukuk Fakültesi Anayasa Hukuku Anabilim Dalı BaÅŸkanı Prof. Dr. Faruk Bilir, baÅŸkanlık sistemiyle ilgili olarak ‘ders’ niteliÄŸinde bilgiler verdi.

LATÄ°N AMERÄ°KA’DA ‘BAÅžKANCI’ SÄ°STEM VAR

BaÅŸkanlık sistemine muhalif olanların dile getirdiÄŸi, ‘EÄŸer baÅŸkanlık sistemi Türkiye’de uygulanırsa Latin Amerika’nın bazı ülkelerinde olduÄŸu gibi diktatörlük gelir’ anlayışa açıklık getiren Prof. Dr. Bilir, bu ülkelerde baÅŸkanlık sisteminden çok “baÅŸkancı” sistemlerin olduÄŸunun altını çizdi.  Prof. Dr. Bilir, bu ülkelerden bazıları baÅŸkana parlamentoyu fesih yetkisi vermiÅŸtir halbuki tek taraflı fesih bu sistemin doÄŸasına aykırıdır. BaÅŸkanın yürütmenin başındaki tek kiÅŸi olması
dolayısıyla diktatörlüÄŸü getireceÄŸini iddia etmek doÄŸru ve haklı bir bakış deÄŸildir, açıklamasında bulundu.

BÄ°LÄ°R: TÜRK HALKI VE TÜRKÄ°YE'YE YAPILAN BÄ°R HAKSIZLIK

Prof. Dr. Bilir, ülkemizin pek de kısa sayılmayacak bir demokrasi deneyimine sahip olması Latin Amerika ülkeleri örnek gösterilerek Türkiye’de de baÅŸkanlık hükümeti sisteminin diktatörlüÄŸe yol açacağını ileri sürmenin ülkemiz ve halkına haksızlık olacağını söylemek mümkündür, sözleriyle serzeniÅŸte bulunmayı da ihmal etmedi.

TÜRKÄ°YE Ä°ÇÄ°N SÜPER OLACAK

Prof. Dr. Faruk Bilir’in anlattığına göre, milletvekili çok daha güçlü olacak; hem bütçeyi hem kanunları hem de denetimi Meclis yapacak; baÅŸkanlık sisteminin en belirgin özelliÄŸi olan kuvvetler ayrılığı ilkesi gerçek anlamda uygulanacak; sistemin en güçlü ayağı parlamento olduÄŸu için de Türkiye ‘diktatörleÅŸir’ eleÅŸtirisi de boÅŸa çıkacak. Kısacası BaÅŸkanlık sistemi gelirse Türkiye için süper olacak.

BaÅŸkanlık sisteminin avantaj ve dezavantajlarından da bahseden Prof. Dr. Bilir, bu sistem ile parlamenter sistem arasındaki farkları da paylaÅŸtı. Ä°ÅŸte Prof. Dr. Faruk Bilir’in baÅŸkanlık sistemiyle ilgili olarak verdiÄŸi röportaj:

BAÅžKANIN GÖREV SÜRESÄ° DOLMAK ZORUNDA

-BaÅŸkanlık sisteminde baÅŸkan nasıl seçilir yetkileri nelerdir?

ABD BaÅŸkanlık sisteminde baÅŸkan halk tarafından en fazla iki defa seçilir ve görev süresi dört yıldır. Görev süresi dolmadan görevinden alınması mümkün deÄŸildir. Ancak ABD BaÅŸkanlık sisteminde olduÄŸu gibi bazı istisnai durumlarda örneÄŸin suçlama (impeachment) gibi görevinden alınabilir. ABD baÅŸkanlık sisteminde baÅŸkan iki dereceli bir seçimle seçilmektedir. Ä°ki dereceli seçim baÅŸkanlık sisteminin zorunlu bir unsuru deÄŸildir. ABD’de de baÅŸkanın kanunları onaylama veya veto etme yetkisi, kanunların yürütülmesi yetkisi, baÅŸkomutanlık yetkisi dış iliÅŸkileri yürütmek, üst düzey görevlileri atama yetkisi var. Ancak atama yetkilerinde daha çok senatonun görüÅŸ ve onayını almak zorunda.

-Bu konuyu biraz daha açabilir misiniz?

BaÅŸkanlık sisteminde baÅŸkan tarafından seçilen ve Meclisçe onaylanan yardımcıları vardır. Senatonun baÅŸkanın atamalarını onaylamama gibi bir yetkisi vardır. Ancak bu sistemin bir kontrol ve dengeler sistemi olmasının sonucu olarak baÅŸkan atamalarda senatonun da uygun bulacağı bir kiÅŸiyi atamaya özen gösterecektir.

SÄ°STEMÄ°N EN BÜYÜK DEZAVANTAJI NE?

-Başkanlık sisteminin dezavantajları nelerdir?

BaÅŸkanlık sisteminin dezavantajlarından en önemlisi yasama yürütme organlarına farklı siyasi görüÅŸlerin hakim olması durumunda bu iki organ arasında yaÅŸanacak olan çatışmadır. Bu sistemdeki deÄŸer bir dezavantajda her ikisi de halk tarafından seçilen yasama ve yürütme organlarının  birbirlerine karşı ileri sürdükleri çifte meÅŸruiyet sorunudur. Bu sorun daha çok yürütme ile yasama çoÄŸunluÄŸuna farklı siyasi görüÅŸlerin hakim olması durumunda görülebilir. Buna baÄŸlı olarak ancak yasama yürütme organlarına aynı siyasi eÄŸilimlerin hakim olması durumunda herhangi bir çatışma yaÅŸanmayacaktır.

BAÅžKANLIK SÄ°STEMÄ°NDE MÄ°LLETVEKÄ°LÄ° DAHA RAHAT VE ÖZGÜR

-Başkanlık sisteminde parlamento etkin midir?

BaÅŸkanlık sisteminde parlamento daha etkilidir. Bu sistemde parlamento kanun ve bütçe gibi çok önemli yetkilere sahiptir. Parlamento bu yetkiler aracılığıyla baÅŸkanı kendine muhtaç kılmakta ve parlamento ile uyumlu olmaya zorlamaktadır. Bu sistemde baÅŸkan ve bakanlar parlamento çalışmalarına katılamazlar. Parlamenter sistemlerde her ne kadar kanun yapma yetkisi parlamentoya ait olmakla birlikte kanun yapımında yürütmenin ağırlığı daha fazladır. Bu ağırlığı kanunlaÅŸan tekliflerin büyük bir çoÄŸunluÄŸunun kanun tasarısı olmasında da görmekteyiz. Ayrıca bu sistemde milletvekillerinin bakan olamaması da parlamentoları daha etkili kılmaktadır.

-Nasıl Peki?

Çünkü milletvekillerinin bakanlık beklentisi olmaması onları daha rahat hareket etmeye yöneltebilir.  Yani aynı kiÅŸi aynı zamanda yasama ve yürütmede görev alamazlar.

FEDERAL YAPI OLACAK DÄ°YE BÄ°R KAÄ°DE YOK

-BaÅŸkanlık sistemi federal devlete yol açar mı?

BaÅŸkanlık sisteminde federal bir yapıya sahip olmak, sistemin temel  ve zorunlu bir unsuru deÄŸildir. Federal yapı baÅŸkanlık sisteminin zorunlu bir sonucu deÄŸildir. BaÅŸkanlık sistemini sadece ABD ile özdeÅŸleÅŸtirmek ve ABD devlet ÅŸeklinin bu sisteminin kurucu unsuru olduÄŸunu savunmak doÄŸru deÄŸildir. Aslında baÅŸkanlık sisteminden çok “baÅŸkanlık sistemleri”nden bahsetmek daha doÄŸrudur. Fransa’daki bir baÅŸkanlık modelidir.

-Başkanlık sisteminin avantajları nelerdir?

BaÅŸkanlık sistemi istikrarlı etkili ve güçlü bir yönetim saÄŸlar. Bu sistemde baÅŸkan, parlamenter sistemdeki baÅŸbakana göre, karar alırken daha fazla insiyatif kullanabileceÄŸinden etkin bir yönetimin saÄŸlar. BaÅŸkanlık sistemi gücü baÅŸkanın elinde topladığı için yürütme daha güçlüdür. Parlamenter sistemlerde yürütme gücü cumhurbaÅŸkanı ile baÅŸbakan arasında paylaÅŸtırdığından, yürütmenin gücü azalmaktadır.

BÄ°LÄ°R: BAÅžKANLIK SÄ°STEMÄ°NDE KÄ°MDEN HESAP SORACAÄžINIZ BELLÄ°

- O zaman gücün bu ÅŸekilde bölünmesi bir zaaf deÄŸil mi?

Tabi ki öyle… BaÅŸkanlık sisteminde önemli kararların daha hızlı alınır. Bu sistemde baÅŸkan, parlamenter sistemdeki baÅŸbakan gibi, yasama organı tarafından güvensizlik oyuyla düÅŸürülemeyeceÄŸi için, görev süresinin sonuna kadar bu görevde kalır ve böylece istikrarlı bir yönetim saÄŸlanır. Bu istikrar baÅŸkanın görev süresinin sabit olmasından da kaynaklanır. Bu sistemde öngörülebilirlik ve hesap sorulabilirlik daha belirgindir. Seçmenlerin tercih ettiÄŸi parti seçimi kazanırsa tek başına hükümet olacaktır. Parlamenter sistemlerde koalisyon ihtimali seçmenin arzu etmediÄŸi bir siyasi partinin koalisyon yoluyla hükümette yer alması sonucunu doÄŸurabilir. BaÅŸkanlık sisteminde hesap sorulacak kiÅŸi bellidir, o da baÅŸkandır. Parlamenter sistemlerde koalisyon dönemlerinde hesap sorulabilirlik çok zayıftır.

LATÄ°N AMERÄ°KA’DA YANLIÅž UYGULAMALAR VAR

-BaÅŸkanlık Sistemi diktatörlüÄŸe ve padiÅŸahlığa yol açar mı?

BaÅŸkanlık sistemi hakkındaki eleÅŸtirilerin en yoÄŸun olduÄŸu alan bu alandır. Bu eleÅŸtiri daha çok Latin Amerika ülkelerindeki kötü uygulamalar gösterilerek yapılmaktadır. Ama Latin Amerika'daki eski ya da geçmiÅŸ uygulamalar ve bu ülkelerdeki sistem baÅŸkanlık sisteminden çok “baÅŸkancı” sistemlerdir. Bu ülkelerden bazıları baÅŸkana parlamentoyu fesih yetkisi vermiÅŸtir halbuki tek taraflı fesih bu sistemin doÄŸasına aykırıdır. BaÅŸkanın yürütmenin başındaki tek kiÅŸi olması dolayısıyla diktatörlüÄŸü getireceÄŸini iddia etmek doÄŸru ve haklı bir bakış deÄŸildir. Aslında baÅŸkanlık sistemi gerçek manada kuvvetler ayrılığını öngördüÄŸü için totaliter bir sistemin oluÅŸmasını daha çok engelleyen bir sistemdir. Çünkü bu sistem bir frenler ve dengeler sistemidir. ABD baÅŸkanlık sisteminde, yasama ve yürütme organlarına tanınan yetkiler bu organları karşılıklı olarak birbirlerine muhtaç kılmaktadır. Bu durum fren ve denge mekanizması olarak nitelendirilmektedir. Yani bu organlar karşılıklı yetkileri aracılığıyla birbirlerini frenlemekte ve dengelemekteler. BaÅŸkanlık hükümeti sisteminde aynı kiÅŸinin yasama organına da hakim olması zordur.

-BaÅŸkanlık sisteminde yasama ile yürütme arasındaki iliÅŸkiler nasıldır?

BaÅŸkanlık sisteminin en temel özelliÄŸi yasama ile yürütme kuvvetlerinin hem fonksyonel hem de organik açıdan birbirinden ayrılmasıdır. Fonksiyonel ayrılıkla kastedilen yasama ile yürütmenin yerine getirdikleri görevlerin farklı olmasıdır. Yani yasama yasa yapma, yürütme ise hükümet etme görevlerini yerine getirmektedir. Bu sistemde her organ sadece kendi görevini yerine getirmekte organlar birbirine müdahale etmemektedir. Organik ayrılık ise yasama ile yürütme fonksiyonlarının ayrı ayrı organlar tarafından yerine getirilmesi ve bu organların birbirinden bağımsız olmasıdır. Yani bu organlar ayrı ayrı oylamalarla göreve geldikleri gibi görevlerini yerine getirme açısından birbirinden bağımsızdır. BaÅŸkanlık sistemi sert kuvvetler ayrılığına dayandığı için yasama ve yürütme organlarının birbirinden bağımsız olması sisteminin gereÄŸidir.

BÄ°LÄ°R: FRANSA MODELÄ° BÄ°R ALTERNATÄ°FTÄ°R

-Türkiye’de BaÅŸkanlık sistemi uygulanabilir mi? DiÄŸer ülkelerdeki baÅŸkanlık sistemi Türkiye’ye adapte edildiÄŸinde nelere dikkat edilmeli? Açıkçası Türk tipi bir baÅŸkanlık sistemi mümkün olabilir mi?

Klasik bir baÅŸkanlık sistemi yerine Türkiye için ülkenin içinde bulunduÄŸu ÅŸartlarda daha demokratik olduÄŸuna inanılan bir baÅŸkanlık sistem önerisi tercih edilmeli. Yani ülkemiz için ABD baÅŸkanlık sistemini benimseme gibi bir zorunluluk yoktur. ABD baÅŸkanlık sisteminin de bazı kusurları vardır. ABD baÅŸkanlık sisteminin temel eksikliÄŸi yasama ve yürütme organları arasındaki uyuÅŸmazlıkların zamana zaman çatışmaya yol açmasıdır. Önemli olan bu çatışmaları çözecek mekanizmaları barındıran bir sistem oluÅŸturmaktır. ÖrneÄŸin meclis bütçeyi onaylamadığı zaman ya da baÅŸkan kanunları veto ettiÄŸi zaman sistemi etkin kılacak çözüm ve mekanizmaların olması gerekir. UzlaÅŸmazlığı ortadan kaldıracak mekanizmalar ama bunu baÅŸkanlık sisteminin zorunlu unsurlarını koruyarak yapmak gerekir. ÖrneÄŸin baÅŸkan ve parlamento seçimlerinin aynı tarihlerde yapılması durumunda her iki organa da aynı görüÅŸler hakim olacağı için çatışma ihtimali zayıftır. ABD de baÅŸkanlık ve parlamento seçimleri farklı tarihlerde yapılmakta ve bazı dönemlerde baÅŸkan ve parlamento çoÄŸunluÄŸu farklı partilerden oluÅŸmaktadır. Ayrıca Fransa’da uygulanan yarı baÅŸkanlık sistemi de bir alternatiftir. Aslında bugünkü sistemimiz yarı baÅŸkanlık sistemine oldukça yakındır.


KAYNAK: Haber 7