Elli Önemli İsim İçinde İslamcılar

ASIM ÖZ, Dünya Bülteni'nde Roy Jackson'ın Ä°slam’da 50 Önemli Ä°sim kitabın hakkında yazdı:

***

Ä°slâmcılık meselesi ile ilgilenenler bu akıma yön veren düÅŸünürlerin teorik çalışmalarına sıklıkla Ä°slâmcılıktaki süreklilikler ve kopuÅŸlar hakkında bilgi edinmek için ya da hayatta var olan birtakım sorunlara dair eleÅŸtirel bir yaklaşım arayışı içine girdiklerinde bakma gereÄŸi duyarlar. Ne var ki çoÄŸu zaman Ä°slâmcı düÅŸünürlerin metinlerini belli bir yöntem çerçevesinde ele alıp irdelemek çoÄŸu kiÅŸi için pek mümkün olmamaktadır. Ä°slâmcılık hakkında sürdürülen tüm hararetli tartışmalara karşın bu gerçeklik deÄŸiÅŸmeden varlığını korumaktadır. Zaten Ä°slâmcılığa dair akıl yürütme zincirinin çoÄŸu kez parça parça ve birbiriyle baÄŸlantısız olmasının kaydedilmesi gereken esas sebeplerinden biri de budur.

Gerçekten önemli olan ÅŸeyler hakkında yazmaya çalışırken karşılaşılan sorunun bir kısmı, önemli ÅŸeyleri deneyimlemek için içinde bulunmamız gereken zihin hali ile bu deneyimi sözlere döküp yazıya geçirmek için içinde bulunmamız gereken zihin halinin birbirinden tamamen farklı olmasıdır. Bunun haklı sebeplerinin olduÄŸunu da göz ardı etmemek lazım. BaÄŸlamları hakkında en ufak bir bilgi sahibi olmadan özgün metinlere yaklaÅŸma düÅŸüncesi çoÄŸu durumda gözleri korkutabilir; bu yüzden olsa gerek eldeki Ä°slâmcılık konulu kitapların pek çoÄŸu Ä°slâmcı düÅŸünce konusunda nadiren ayrıntılı açıklamalar içerir.

Ä°SLÂMCILIÄžIN KÜRESEL FÄ°GÜRLERÄ°

Roy Jockson imzalı Ä°slam’da 50 Önemli Ä°sim kitabı yayımlanalı epey oldu. Kitap, Hz. Muhammed(s) ve sonrasında Ä°slâm açısından en önemli isimler ve bunların bugün hangi açılardan önem taşıdığını ortaya koyan bir çalışma olma iddiasında. Hiç kuÅŸkusuz sadece bununla sınırlı deÄŸil çalışma. Aynı zamanda anti kolonyal hissiyatın baskın olduÄŸu Ä°slâmcılık akımı içindeki belli baÅŸlı düÅŸünürlerin fikir dünyasını kavramak isteyenlere baÅŸlangıç düzeyinde bilgiler sunuyor. Her bölüm Ä°slâmcılıkla doÄŸrudan irtibatlı deÄŸil fakat ben daha çok kitapta ele alınan Ä°slamcı isimler üzerinden çalışmaya kısaca da olsa deÄŸinmek istiyorum.

Her ÅŸeyden önce Jockson ilgili kiÅŸilerin Ä°slâmcılık akımı ve hareketi içindeki yerini tespit ediyor, tarihsel açıdan son derece deÄŸerli olan kitap ve yazılarından bahsediyor, kavramlarına kısmen açıklık getiriyor ve faydalı olabilecek okuma önerileri sunuyor. Elbette okurken belli düÅŸünürler özelinde kurmuÅŸ olduÄŸu birtakım cümlelerin içerdiÄŸi çeliÅŸkiler karşısında afallamaya da hazırlıklı olmak lazım.

Söz konusu sıkıntılara karşın yazar, Afganî’den Åžeriati’ye uzanan bir hattı aydınlatıcı bir biçimde ortaya koyuyor. Kitapta Ä°slâmcılık baÄŸlamında sırasıyla ÅŸu isimler inceleniyor: Cemaleddin Afgani, Muhammed Abduh, ReÅŸid Rıza, Muhammed Ä°kbal, Humeyni, Mevdudi, Hasan el-Benna, Malcolm X, Hasan et-Turabi, Ali Åžeriati, RaÅŸid GannuÅŸi. Kitapta son sırada ele alınan Abdulkerim SuruÅŸ’u anlatan satırlarsa günümüz düÅŸünce dünyası bakımından ayrıca önemlidir. DiÄŸer taraftan Ä°slâmcılığın küresel figürlerinin hemen bütün coÄŸrafyalarda niçin önemsendiÄŸini de anlamayı saÄŸlayan yorumlarla da karşılaşılıyor.

Roy Jackson, ele aldığı düÅŸünürü veya hareket adamını okuyucularına tanıtmak amacıyla onun düÅŸünme ve hareket tarzını irdeliyor. Her ismin farklı düÅŸünme tarzı olduÄŸu malum. Ele alınan düÅŸünürlerin düÅŸünce ufku tek bir yazıyla özetlenemeyecek kadar geniÅŸtir ve bu tarz giriÅŸ metinlerinde onların çalışmalarının ancak belirli yönlerine deÄŸinilebilir. Bazı konular ister istemez dışarıda bırakılacaktır. Son kertede bu tür kitaplar okurların belli bir düÅŸünür hakkında araÅŸtırma yaparken ilk okuyabilecekleri kitaplardandır, araÅŸtırmalarının sonunda nihai bir karara varmak için bakacakları çalışmalar deÄŸildir. Ancak bu kitapta gündeme getirilen birtakım yaklaşımların ufuk açıcı olduÄŸu gerçeÄŸine gölge düÅŸürmemeli. Bu çerçevede son yıllarda yerli yersiz birçok söz dalaşına konu olan ama aynı zamanda Ä°slâmcılık olarak andığımız akımın fikrî kuruluÅŸunda ve geliÅŸiminde büyük olmanın yanında çok boyutlu tesirleri olan selefiye konusunda kitabın farklı yerlerinde karşımıza çıkan tasvirler dikkate deÄŸerdir. Yazar, bu hareketin “modernist” kabul edilmesine karşın temelde sırat-ı müstakim için bir rehber olarak asrısaadet dönemine baktığını ifade eder. Son günlerde popüler zihin düzeyindeki tartışmalar ise yüzeyselliÄŸin ve yüzeyde görünenin zaferini kutladığı veya yerdiÄŸi için, meselenin baÅŸka boyutlarını nedense hiç mevzubahis etmiyor. Sonuçta, daha imajın her ÅŸey olduÄŸunu, iÅŸaretlerin hükmediciliÄŸini kanıtlayan hükümlerle dolup taÅŸtı ortalık.

Ä°slâmcıların idealleri ile pratikleri arasındaki çeliÅŸkilerin de farkındadır yazar. Pek çok düÅŸünürün yazılarında karşımıza çıkan çeliÅŸkilere dikkat çeker. Muhammed Ä°kbal’in bazen demokrasi çaÄŸrısında bulunması bazen de insanları ondan uzak durmaları yönünde uyarması, eÅŸitlikten bahsetmesi ama oy hakkı söz konusu olduÄŸunda “elitist” bir tutum içine girmesi bunun bir örneÄŸidir. Esasında sadece Ä°kbal’le sınırlı olmayan bu çeliÅŸkiler yaÅŸanan hayatla uzun vadeli amaçlar arasında sıkışmış olmanın dışavurumu olarak da deÄŸerlendirilebilir.

Ä°SLÂM DÜNYASINDAN YAPILAN TERCÜMELER MESELESÄ°

Sadece Ä°slâmcılığın kuruluÅŸ dönemindeki tartışmalar açısından deÄŸil, 1960 sonrasında karşımıza çıkan Ä°slâm dünyasından yapılan tercümelerin yararlı olup olmadığı konusundaki büyük tartışma açısından da önemli tespitler sunar kitap. KuÅŸkusuz bunda tarihsel ve politik baÄŸlamın bütüncül resmine bakmış olması etkili olmuÅŸ gibi gözükmektedir. Sözgelimi 1965’li yıllardan sonra RaÅŸid GannuÅŸi’nin fikrî arayışlarını, okuduÄŸu kitapları anlatan satırlar genel olarak Ä°slâm âlemindeki ortak kültürel iklimi yansıtır niteliktedir. Bu nedenle GannuÅŸî özelinde yazarın yazdıklarını doÄŸrudan alıntılamak gerektiÄŸini düÅŸünüyorum, böylece okurlar bu konu hakkında daha net bir kanaate sahip olabilirler:

“GannuÅŸi bu dönemde özellikle müttaki bir Müslüman olarak kabul edilmese de sosyalizmle karşılaÅŸması dini bırakmasıyla sonuçlanmaz. Felsefe üzerine çalışmaları Batı felsefesinden çok Ä°slam felsefesiyle alakalıdır. B.r üniversite öÄŸrencisi olarak 7 ay boyunca Avrupa genelinde yolculuk yapar ve bu deneyim onun üzerinde güçlü bir izlenim bırakır. Ne var ki bu izlenim olumlu anlamda deÄŸildir. Aslında Avrupa’ya iliÅŸkin gördükleri onun daha önce düÅŸündüÄŸü gibi mutlu ve refah içinde bir yer olmadığına inandırır. Ayrıca Arap sosyalizmiyle olan baÄŸlarını sorgulamaya baÅŸlar ve onu Ä°slam toplumunun hastalıklarını iyileÅŸtiremeyecek ithal bir düÅŸünce olarak görür. Daha sonra bizzat Ä°slam’ın durumuna bakar ve Ä°hvanu’l Müslimin’le daha çok ilgilenir. Ä°slam’ın yeni bir yüzünü, formel olarak çalıştığı Ä°slam’dan daha farklı ve canlı bir yüz görür. ÇaÄŸdaÅŸ Müslüman reformcuların eserlerini okumaya baÅŸlar ve özellikle Muhammed Ä°kbal’in Tecdid-i Fikriyat-i Ä°slam’ını ve Muhammed Kutub’un Materyalizm ve Ä°slam Arasında Ä°nsan adlı eserinin yanı sıra Hasan el-Benna, Seyyid Kutub ve Mevdudi’nin eserlerinden etkilenir. GnnuÅŸi bu eserlerde onu meÅŸgul eden sorunlara, özellikle onun Ä°slam mirası anlayışıyla baÄŸlantılı sosyalizm gibi politik teorilerin belirsizliÄŸine yanıt bulur.”

Evvela, bu satırlar GannuÅŸi’nin fikirlerinin zaman içindeki deÄŸiÅŸimini izleme, fikirlerinin evrimini sistemli bir ÅŸekilde deÄŸerlendirme, iddialarını tarihsel ve sosyo-politik etkileÅŸimler içinde yorumlama ve yine onun fikirlerini diÄŸer küresel Ä°slâmcı figürler ve düÅŸünürlerle hizalama imkânı verir. Ayrıca bu ifadelerin tıpkı bir resme takılan yeni bir çerçevenin resme bakışımızı deÄŸiÅŸtirmesi gibi, Ä°slâm dünyasından yapılan tercümeler konusunda yapılan tartışmalara farklı bir açıdan yaklaÅŸmaya katkıda bulunduÄŸunu söylemeliyim. Böylece kimi zaman burun kıvrılarak bakılan tercümeler meselesini yeni bir gözle muhtemelen yenilenmiÅŸ bir takdirle görebilir oluyoruz. Dolayısıyla Mart 1928’de kurulan Ä°hvanu’l Müslimin hareketinin Ä°slâmcılığın baÅŸlıca esin kaynağına dönüÅŸmüÅŸ olmasının sebepsiz olmadığının farkına varılmalı ve Ä°slâm dünyasından yapılan tercümeler meselesi sadece Türkiye ile sınırlı bir biçimde düÅŸünülmemelidir. DiÄŸer taraftan kitabın düzeltisinde son derece ciddi problemlerin var olduÄŸunu da kaydetmemiz lazım. GannuÅŸi’nin “Hicri 1941”de Güney Tunus’taki Kabis bölgesinde dünyaya geldiÄŸini ifade eden cümle yanında Ali Åžeriati’nin adının yazılışında karşımıza çıkan tekrar eden yanlışlar bu bapta zikredebilir. Ä°slâmî YöneliÅŸ Hareketi yerine Ä°slâmî Yönetim Hareketi, Burgiba yerine Buriba, Humeyni yerine Hümeyni türünden yazımların varlığı da gözden kaçmıyor. Ä°lave okuma önerisi olarak sunulan eserlerden Türkçeye tercüme edilenlerden bir kısmı parantez içi açıklamalarla belirtilmiÅŸken önemli sayılabilecek bir kısmının belirtilmemesi de bir baÅŸka eksikliktir. Burada birtakım önceliklerin gözetildiÄŸi de düÅŸünülebilir. Zira Doruk Yayınları arasından çıkan Maxime Rodinson’unMuhammed kitabına yer verilmiÅŸ fakat Martin Lings’in siyerinin Türkçe tercümesinin künyesi zikredilmemiÅŸtir.

Sonuç olarak Roy Jackson’ın yazdığı kitap sorunlarına, eksiklerine karşın kitabın neÅŸredildiÄŸi yayınevi de dikkate alındığında Ä°slâmî içerikli metinleri okuyup anlamakta zorlanan ya da sadece okumaya nereden baÅŸlayacağını bilemeyenler için ancak bir “giriÅŸ” kitabıdır. Ele alınan isimlerin ve yapılan göndermelerin anlaşılabilmesi için baÅŸka kitap ve yazılara referansla okunması gerekir. Belki birkaç ismin daha yer alması modern zamanlar söz konusu olduÄŸunda okuyucu için bazı meseleler biraz daha anlaşılır olabilirdi.

Umulur ki, bu tür metinler memleket solunun kültürel koordinatlarına yeni yeni dahil olan Ä°slâm’ın önemsenme sürecine katkı yapar; söz konusu çevreleri yeni okumalara teÅŸvik eder ve ele alınan düÅŸünürlerin özgün metinlerini okumak noktasında cesaretlendirir. Åžüphesiz ileri okumalar için ilk direktif ele alınan isimlerin kendi metinlerinin okunması olmalıdır.

Roy Jockson, Ä°slam’da 50 Önemli Ä°sim, Ä°ngilizceden çeviren: Nurullah KoltaÅŸ, Ayrıntı Yayınları, 2012.