Batı Selçuklu sanatına hayran

Osmanlı, 600 yıllık geçmiÅŸiyle hiç kuÅŸkusuz hem idari, hem askeri, hem de sanat yönünden irdelediÄŸimiz, örnek aldığımız bir imparatorluk. Fakat diÄŸer tarafta en az onun kadar önemli, Osmanlı'nın temeli olarak görülen Selçuklu medeniyeti ve sanatı bulunuyor. Uzun yıllar, hem tarihiyle hem de sanatıyla alaka görmeyen Selçuklu, son birkaç yıldır Avrupalılar tarafından oldukça ilgi görüyor. Selçuk Mülayim, Selçuklu sanatı üzerine uzman bir sanat tarihçisi. Kendisinin Selçuklu dönemini anlatan 'DeÄŸiÅŸimin Tanık'ları adında bir de kitabı bulunuyor. Biz de Selçuklu sanatının bugüne kadar neden geri planda durduÄŸunu ve Avrupalıların artan merakını konuÅŸtuk.

Selçuklu sanatı 150-200 yıl içinde kendini çok farklı alanlarda ifade edebilmiÅŸ, Avrupa tarafından kabul görmüÅŸ. Osmanlı ise 600 yıllık bir geçmiÅŸi var. Selçuklu sanatını bu kadar özel yapan nedir?

Selçuklu sanatı Anadolu ortaçağında hüküm sürmüÅŸ bu devrenin ürünüdür. Fakat bu kadar kısa sürmesine raÄŸmen çok ilginç, heyecan verici ve enerjiktir. Biz bunu mimariden çok mimari plastik ve süslemelerde daha iyi görüyoruz. Selçuklu sanatında Osmanlı sanatında asla görülmeyen çok farklı yaklaşımlar var. Figüratif dünyası zengindir, insan tasvirleri, hayvanlar ve fantastik figürler vardır. Ä°ÅŸte bu Selçuklu sanatını hem gizemli hem de inceleyenler için sürekli soru sorulan bir alan haline getiriyor. Selçuklu Türk sanatının diÄŸer safhalarına göre, Avrupa sanatına göre de farklıdır. Özel ve özgündür.

Selçuklu'yu Osmanlı ile kıyasladığınızda ne görüyorsunuz?

Konya Alâeddin camisiyle Ä°stanbul Süleymaniye çok farklıdır. Osmanlı'da kubbenin mimarideki hâkimiyeti ön plana çıkmıştır. Osmanlı mimarisinde dışardan bakıldığında sizi en çok etkileyen ÅŸey kubbedir. Selçuklu da bu ölçüde bir kubbeye ulaşılmamıştır.

BATI SELÇUKLU'YU GEÇ FARKETTÄ°

Osmanlı sanatına Selçuklu sanatına olduÄŸundan daha çok ilgi var. Bu ilginin sebebi Osmanlı'nın Selçuklu'ya oranla yakın döneme rast gelmesi mi yoksa o döneme ait yapıların ve kalıntıların daha az olması mı?

Bu Avrupa'nın ilgilendiÄŸi ÅŸeyler üzerinden ÅŸekilleniyor. Osmanlı Avrupa için daha kayda deÄŸer ilgilenecek bir konudur. Çünkü Selçuklular Viyana kapılarına dayanmamışlardır ancak Osmanlı dayanmıştır. Türk problemi Osmanlıyla fark edilmiÅŸtir. Selçuklu Konya merkezli masum bir kara devletidir. Onların Avrupa ile teması Anadolu üzerine gelen haçlı seferleri dolayısıyladır. Denizlere bile çok fazla ulaÅŸamadı. Döneme ait 200 civarı kervansaray yapılmıştır. Özgün Selçuklu Camisi yoktur. Selçuklu mimarisini daha çok kervansaraylar ve medreseler temsil eder. Camiler sürekli kullanılmış, elden geçirilmiÅŸ ve büyütülmüÅŸtür. OrtaçaÄŸda korumacılık ve tarihi miras bilinci yok o dönemlerde. Bu sebeple Selçuklu camilerinden özgün olanı azdır. Malatya Ulu cami, Konya Alâeddin cami gibi birkaç örnek sayabiliyoruz. Batının alakası ve menfaatleri ve oryantalizm Osmanlı üzerine odaklanmıştır.

Fakat günümüze doÄŸru yaklaÅŸtıkça Selçuklu ilgisinin de parladığını görüyoruz. Bu ilginin sebebi ne?

Selçuklu sanatı diÄŸer Ä°slam sanatları içerisinde daha özgürdür. Batı bunu fark etti. Çünkü Selçuklu sanatı figüratiftir. Geometrik çok geliÅŸmiÅŸtir. Bilhassa figürlü konular çok fazla. Batı bu konular nereden çıktığını, nasıl geliÅŸtiÄŸini merak etti ve araÅŸtırdı. Hatta Anadolu'da yapılan gezi ve kazılardan çıkan sonuçlarla batılılar çok ilgilendiler. Konya'daki Kubadabad Sarayı buna örnek olarak gösterilebilir.

Bugün Osmanlı sanatı atölyelerde yaÅŸatılıyor. (tezhip, minyatür, kalemiÅŸi). Selçuklu sanatı da öÄŸretilebilir mi?

Åžüphesiz öÄŸretilebilir ama bugünkü duruma bakmak lazım. Neden Osmanlı ağırlıklı gitmektedir? Atölyelerin büyük bir çoÄŸunluÄŸu Ä°stanbul'da. Bir öÄŸrenci Topkapı Sarayı'na kolay ulaşılıyor veya RüstempaÅŸa camisine gidip desenleri kopyalıyor. Ä°stanbul'da sandalyenizden kalkmadan da bu iÅŸi yapabilirsiniz. O yüzden Konya'da Selçuklu ağırlıklı çalışmalar yapılıyor.

YERÄ°NDE Ä°NCELEMEK ÅžART

Okullarda Selçuklu dönemini anlatan bir dersin olmamasının sebebi de bu mu?

Ders olarak verilmiyor ama konular içinde Selçuklu örneklerine de deÄŸinilir. Zaten öÄŸrenci Selçuklu örneÄŸini görebilmesi için NiÄŸde, Kayseri ve Erzurum'a gitmek zorunda. O yapılara dokunmadan eserleri yakından görmeden kitapların üzerinden çizgi çizmenin bir faydası yok. Yerinde inceleme yapılamadığından ve Selçuklu merkezlerine gidilemediÄŸinden Ä°stanbul'la yetinmek herkese kolay geliyor.

Saray'da nakkaÅŸhanelerde sanatkârlar yetiÅŸiyordu. Selçuklu'da sanatçı nerede yetiÅŸirdi?

Bugün büyük Selçuklu merkezleri dağılmış durumda. O dönemde gezici atölyeler topluluÄŸu vardı. Konya'ya batı Anadolu'daki Selçuklu ÅŸehirlerine Åžam, Halep ve Ä°sfahan'dan ustalar getiriliyordu. Küçük bir Selçuklu enternasyonalinden de bahsedebiliriz. Bir sanat atölyesi kurduklarına iliÅŸkin elimizde bir kayıt yok.

Selçuklu medeniyeti Orta Asya'dan gelmiÅŸ akıncı Türklerin yaÅŸam biçimiyle sınırlı tutulup Osmanlı medeniyetinin de beynelmilel bir kimlik taşıdığını söyleyebilir miyiz?

Ana hatlarıyla doÄŸru. Selçuklular Anadolu'ya Ä°ran, Azerbaycan üzerinden sarkarak giren asiyetik bir topluluktur. Ama Ä°slamiyet'i kabul etmiÅŸ olarak geldiler. 10. Yüzyıl kilometre taşı olarak kabul edilir. DiÄŸer kültürlerle alışveriÅŸ çok fazla olmuyor. Selçuklu sınırları küçük Asya'nın içindedir ve Konya merkezlidir. Osmanlı Avrupa içlerine ve balkanlara doÄŸru ilerleyen bir imparatorluk. Ä°lerledikçe yeni inanç sistemleri yeni kültür ve sanatla tanışıyor. Bütün bunların sonunda kendi ÅŸemsiyesi altına almak durumunda. Osmanlı tıpkı, Bizans, Roma ve Çin gibi bir uygarlıktır. ÇeÅŸitli etniklerin üzerinde bir Osmanlı enternasyonali yaratılabiliyor. Selçuklu için böyle bir ÅŸey söz konusu deÄŸil.

Osmanlı Ä°slami, Selçuklu'nun da TürklüÄŸü temsil ettiÄŸi düÅŸünülüyor. Selçuklu Osmanlı'ya göre daha Türk'tür diyebilir miyiz?

Evet. Selçuklu kültürü ile Osmanlı uygarlığı arasındaki ortak paydalar kadar kendi paydaÅŸları da farklı. Selçuklu'da Türklük kimliÄŸi daha fazla ağır basıyor. Osmanlı homojen deÄŸil, Nizam-ı âlemi sürmek için gerek din gerek devÅŸirme sisteminden gerekse vakıflardan faydalanmıştır. Osmanlı'da kimlik ön plana çıkarılmamıştır. Ancak ne kadar TürklüÄŸü ön plana çıksa da Selçuklu sarayında da bir Fars kültürü hâkimdir. Aristokrat tabakada Farsça konuÅŸmak, Ä°ran mitolojisi ve kökenleriyle baÄŸlantı kurmak sanki bir zorunluluk gibi düÅŸünülmüÅŸtür. Selçuklu sultanlarının lakapları olan Keykavus, Keykubat bunlar hep Ä°ran'dan gelmedir. Kırsala doÄŸru gittikçe daha TürkleÅŸildiÄŸini görüyorsunuz. Tekstilde, halıda veya kilimde bunu görebiliyoruz.

KIRSALDA TÜRKLEÅžME HAKÄ°M

Ä°ran hayranlığının sebebi Türklük aÅŸağılayıcı bir ÅŸey olarak mı görmelerinden mi kaynaklanıyor?

Evet, öyle görülmüÅŸ. Kültür katmanlarına göre deÄŸiÅŸiyor. Yukarı doÄŸru çıktıkça FarslaÅŸma aÅŸağıda yani kırsalda TürkleÅŸme daha hâkimdir.

Selçuklu Osmanlı'nın iskeletidir

Selçuklu'da kültüründe göçebelik önemli bir yer tutuyor. Bu göçebelik eserlere nasıl yansıdı?

GöçebeliÄŸi biz daha çok halı, kilim gibi tekstil ürünlerinden takip edebiliyoruz. Mimaride deÄŸil. Göçebe kendisini orada dile getiriyor. Bütün boyların iÅŸleme tarzları ve ana tipleri farklıdır. Kullandıkları renk tonları bile farklı. Adeta o aÅŸiretin damgası gibidir. Konya ve Antalya'da yapılan halılar farklıdır mesela. O yüzden gelenek orada sürekliliÄŸini koruyor.

Selçuklu Türklerin Ä°slam'ı yaÅŸayışının arkaik dönemi olarak kabul ediliyor. Siz ne düÅŸünüyorsunuz?

Evet doÄŸrudur. Selçuklu Osmanlı'nın bir ön evresidir.

Osmanlı sanatı Selçuklu sanatının ne kadar devamıdır?

Bazı ölçü ve esaslar sürdürülmek durumundadır. Selçuklu sanatında kullanılan temalara bakıldığında geometrik sistemler Osmanlı'da da devam etmiÅŸtir. Kompozisyonlar deÄŸiÅŸmekle beraber o kaldı. Çünkü tasavvuf ve vahdet düÅŸüncesine cevap veriyor. Konya'daki Karatay Medresesi'nde geçme yıldızlar, Åžehzade'de camisinde de var. Bitkisel formlar Osmanlı'da artarak devam etti. Osmanlı'ya doÄŸru yaklaÅŸtıkça figürlerde bir eleme dikkatimizi çekiyor. Önce insan figürü yok ediliyor, sonra hayvan figürleri, daha sonra da efsane yaratıklar; kanatlı aslanlar ve sfenksler temizleniyor. Selçuklu'dan Osmanlı'ya uzanan motif repertuarında ilk dikkatimizi çeken ÅŸey figürün temizlenmesidir.