Geri dönüşte engel: Mayın ve koruculuk

GüneydoÄŸu’da 1990’lı yıllarda boÅŸaltılan köylere geri dönüÅŸler çözüm süreciyle birlikte hızlandı. Kimi 'zorunlu göçzede' köylerine geri yerleÅŸti, kimileriyse sadece yaz aylarında gidiyor. ÇoÄŸunluk ise henüz hiçbirÅŸekilde geri dönmedi.

Göçle ilgili çalışmalar yürüten sivil toplum örgütlerine göre; zorunlu göçzedeler dönmek istiyor ama geri dönüÅŸün önünde ciddi engeller var. "Köylerde korucuların varlığı", "mayınların temizlenmemesi" ve "altyapının olmayışı" baÅŸta gelen nedenler arasında.

Al Jazeera’ya konuÅŸan çeÅŸitli sivil toplum örgütlerin bir araya gelerek oluÅŸturduÄŸu Marmara Göç Ä°zleme Platformu Sözcüsü Åžefika Gürbüz, 2000’li yıllarla birlikte insanların köylerine dönme eÄŸilimlerinin baÅŸladığını ama çatışmalı ortamın dönüÅŸte büyük engel olduÄŸunu hatırlatıyor. Gürbüz’e göre, çatışmalı ortamın sona ermesi ve çözüm süreciyle hızlanan geri dönüÅŸler halen istenilen sayıda deÄŸil: 

“Köylerin çevresinde TSK tarafından döÅŸenen mayınlar temizlenmemiÅŸ. Bazı yerlerde korucular göçedenlerin topraklarına el yokmuÅŸ. Yeterli alt yapı yok. EÄŸitim, saÄŸlık, yol koÅŸulları yok. Yazları gidip, kışın gelenler var. Köylerine yerleÅŸmek isteyenler var. Ama tüm bunlar dönüÅŸlerin cazip olmaktan çıkarıyor.”

Devlet ve yerel yönetimlere çaÄŸrı

Gürbüz, geri dönüÅŸlerin cazip hale gelmesi için Valilikler ile yerel yönetimlere büyük görevler düÅŸtüÄŸünü hatırlatıyor. Devletten köylerdeki mayınlı alanları temizlemesi ve koruculuk sistemini kaldırılmasını isteyen Gürbüz, yerel yönetimlerin de köylerde gerekli alt yapı çalışmalarını biran önce yapması gerektiÄŸini söylüyor. Gürbüz, köy yakma ve boÅŸaltma nedeninin “devletin alan hakimiyeti” ve “koruculuk dayatması” olduÄŸu söylüyor.

‘Koruculuk göçün nedeni, dönüÅŸün engeli’

Ä°stanbul’daki Göçedenlerle Sosyal YardımlaÅŸma ve Kültür DerneÄŸi (Göç-Der) BaÅŸkanı Ä°lyas Erdem’e göre geri ise, dönüÅŸlerin için atılan adımlar özendirici deÄŸil.

Erdem, köylerine dönenlerde kalıcı yaÅŸam konusunda çekinceler olduÄŸunu dile getiriyor:

"Can güvencesi olmadığı için dönmek istemeyenler var. Koruculuk insanların zorunlu göç etmesinin nedeniydi. Åžimdi de insanların geri dönüÅŸün önündeki en büyük engel. Gidenler korucular tarafından tehdit ediliyor. Dönenler, topraklarında güvenlik içinde yaÅŸamalı. Türkiye’nin iç bölgelerindeki mayın haritasına baktığımızda, köy boÅŸaltmaların yaÅŸandığı bölgelerle aynı olduÄŸunu görüyoruz. Ayrıca yeni karakol yapımları da insanları kaygılandırıyor.”

Köy boÅŸaltmalara tazminat

Köy boÅŸaltmalarla ilgili maÄŸdurlar, 2000'li yıllarla birlikte hak arayışını Avrupa Ä°nsan Hakları Mahkemesi’ne (AÄ°HM) taşımıştı. AÄ°HM’e binlerce baÅŸvuru yapıldı. Ä°ÅŸ yükü artan AÄ°HM, Türkiye’ye sorunu kendi içinde çözme önerisinde bulundu.

Hükümetin 2004 yılında Avrupa BirliÄŸi Uyum Yasaları çerçevesinde baÅŸlattığı reformlar kapsamında OHAL kaldırıldı, 5233 sayılı “Terör ve Terörle Mücadeleden DoÄŸan Zararların Karşılanması Hakkında Kanun” çıkarıldı. Kanunla, hem Türkiye’nin AÄ°HM’de köy boÅŸaltmalarından mahkum olmasını engellemek hem de köyleri yakılan, boÅŸaltılan köylülerin zararının karşılanması amaçlandı. Kanun kapsamında köylere tazminatlar verildi. 

Ä°lyas Erdem (solda) koruculuk sistemini eleÅŸtirirken, Süleyman Yıldız ise, geri dönememekten yakınıyor.

[FotoÄŸraf:Burhan Ekinci/Al Jazeera Türk]

‘Tazminatlar kira parasını bile karşılamadı’

Ä°lyas Erdem’e göre, verilen tazminat köylülerin yaÅŸadığı maÄŸduriyeti karşılayacak miktarda deÄŸildi: “Verilen tazminatlar sadece maddiydi. Ä°nsanların zorunlu göçten dolayı geldikleri ÅŸehirlerde yıllar içinde yaÅŸadıkları maÄŸduriyetler görülmedi. Manevi tazminatlar verilmedi. Ä°nsanların maÄŸduriyeti var. Evleri yakılmış, yıkılmış. Devlet bunları yapmalı.”

Ä°stanbul Göç-Der’in kurucu üyelerinden zorunlu göçzede Süleyman Yıldız da aynı fikirde. Koruculuk dayatması sonucu Batman’nın Sason Ä°lçesi’ne baÄŸlı Åžahinli Köyü’nden 1996’da göçederek Ä°stanbul’a geldiÄŸini hatırlatan Yıldız tazminatla ilgili ÅŸunları söylüyor: 

"Köydeki ceviz, ÅŸeftali, dut, incir aÄŸaçlarım vardı. Çiftçilik yapıyordum. Köy minibüsüm vardı. Terziydim. Durumum oldukça iyiydi. 11 nüfusla buraya geldik ÅŸimdi 40 nüfusuz. Burada periÅŸan olduk. Tazminat aldım ama sadece 33 bin TL verdiler.”

OHAL kuruldu, köyler boÅŸaltıldı

GüneydoÄŸu’da PKK’nın 1984 devlete karşı silahlı mücadele baÅŸlatmasıyla yaÅŸanan çatışmaların ÅŸiddetlenmesiyle devlet yeni bir konsepte baÅŸvurdu. Yıl 1987, dönemin BaÅŸbakanı Turgut Özal, CumhurbaÅŸkanı ise Kenan Evren’di. PKK sorununun asayiÅŸ ve güvenlik olduÄŸundan hareketle, DoÄŸu ve GüneydoÄŸu’da ilk olarak 8, daha sonra 6 ili de kapsayan OlaÄŸanüstü Üstü Hal (OHAL) ilan edildi. OHAL’in ilk Valisi de Hayri KozakçıoÄŸlu’ydu.

PKK’ya karşı savaÅŸta güvenlik güçleriyle birlikte hareket eden gönüllerden oluÅŸan Geçici Köy Korucularına kadrolar verilerek, koruculuk sistematik hale getirildi. Güvenlik tedbirleri PKK’nın yayılışını, taban bulmasını engelleyemediÄŸi gibi, çatışmalar da giderek ÅŸiddetlendi.  Bu kez, “PKK’nın lojistik desteÄŸini kurutmak” konseptiyle “köy boÅŸaltmaları” ve “yerinden etmeler” uygulamaya konuldu.

1987’de baÅŸlayan köy boÅŸaltmaları 1990’larda doruk noktasına vardı.

Türkiye’de zorunlu göçle ilgili de istatistik veriler konusunda net bilgiler yok. 1998 yılında zorunlu göçün araÅŸtırılması için hazırlanan Meclis AraÅŸtırma Komisyonu raporuna göre, 905 köy, 2 bin 523 mezra toplam 3 bin 428 yerleÅŸim yeri boÅŸaltıldı. Aynı raporda, zorunlu göçzede sayısı 352 bin olarak geçti. Hacettepe Üniversitesi Nüfus Etüdleri Enstitüsü’nün (HÜNEE) 2004’te Devlet Planlama TeÅŸkilatı’nın (DPT) koordinatörlüÄŸünde gerçekleÅŸtirdiÄŸi araÅŸtırma sonuçlarına göre ise, göç sayısı 953 bin 680 ile 1 milyon 201 bin. Sivil toplum örgütleri ise 4 bine yakın köyün yakıldığını, göç eden insan sayısının ise 3 milyon olduÄŸunu savunuyor.