Zıtlıklara rağmen işbirliği

Türkiye ve Ä°ran hem bölgesel nüfuz saÄŸlama hem de ekonomik çıkar anlamında birbirlerine rakip olsalar da iÅŸbirliÄŸi alanları aramaktan kaçınmıyorlar. Ä°kili iliÅŸkilerini, üçüncü ülkelerle olan iliÅŸkilerinden bağımsız tutmaya çalışıyorlar.

Ä°ran CumhurbaÅŸkanı Hasan Ruhani’nin 9 Haziran Pazartesi günü baÅŸlayacak Ankara ziyaretininde de, ekonomik ve siyasi iÅŸbirliÄŸi olanaklarının yanı sıra baÅŸta Suriye, Irak’ta hükümet kurma çalışmaları ve Mısır’daki durumu ele almaları bekleniyor. Bölgenin bu üç temel sorununda birbirine taban tabana zıt politikalar izleseler de, Ruhani ziyareti sırasında iki ülkenin ‘Yüksek Düzeyli Ä°ÅŸbirliÄŸi Konseyi’ kurulması için anlaÅŸma imzalaması ve önümüzdeki yıl ticaret hacmini 30 milyar dolara çıkarma isteÄŸini dile getirmeleri bekleniyor.

AÄŸustos 2014’te iktidara gelen Ruhani, ülkesindeki muhafazakârların eleÅŸtirilerine raÄŸmen, dış politikada çatışma yerine iÅŸbirliÄŸine önem veren bir yaklaşım sergiliyor. Ankara’nın öteden beri takındığı, ‘ihtilaflı konuları, çatışma alanlarını geri plana iterek, ortak çıkarların öne çıkarılması’ tavrı da buna eklenince, Ankara-Tahran iliÅŸkilerinin bölgesel anlaÅŸmazlıklara raÄŸmen ilerlemesi bekleniyor. Ancak Ruhani’nin ziyareti sırasında iki ülkenin zıt politikalar izlediÄŸi konuların da gözden geçirilmesi bekleniyor.   

Ankara ve Tahran’ın zıtlığı

Türkiye ve Ä°ran’ın son zamanlarda en ters düÅŸtüÄŸü bölgesel konu ÅŸüphesiz Suriye. Türkiye açık bir biçimde Suriye muhaliflerinin yanında ve başından beri Suriye muhalefetinin en önemli destekçisi. Suriye rejiminin devamını, neredeyse kendi rejiminin devamıyla bir tutan Tahran ise, açıkça Suriye'de rejimden yana. Hem Ä°ran’dan, hem Ä°ran’ın desteklediÄŸi Lübnan Hizbullah’ından silahlı unsurlar rejimle birlikte muhaliflere karşı savaşıyor. Ankara ve Tahran birbirlerini Suriye’ye yabancı savaÅŸçı sokmak ve desteklemekle itham ediyor.

Suriye iç savaşı çıkmadan önce de Ankara, Batı ülkelerinin yanı sıra Körfez’deki Arap ülkelerinin bazılarını da Åžam'la iyi iliÅŸkiler kurmaya ikna etmek için çaba sarf ediyor ve bu ülkelere, Åžam ile iliÅŸki kurmanın, Åžam’ı Tahran’ın etkisinden uzaklaÅŸtıracağını telkin ediyordu.  

Ä°ran’ın Irak’taki tartışmasız nüfuzu

Ä°ran’ın bölgesel bir güç olarak nüfuzunun en etkili olduÄŸu ülkelerden biri Irak. Nüfusunun neredeyse üçte ikisi Åžii olan Irak’ta, Ä°ran’ın desteÄŸini, desteÄŸi olmasa bile onayını alamayan siyasi hareketlerin baÅŸarılı olma ihtimali çok az. Ä°ran, Saddam Hüseyin döneminden beri, Irak Kürtleri ile de derin iliÅŸkiler kurmayı baÅŸardı. Irak’taki ABD iÅŸgalinin bitmesinin ardından, Irak’taki Sünnilerin Arap milliyetçisi ve Baasçı eÄŸilimlerinden kuÅŸku duyan Ä°ran, Åžiiler ile Kürtler arasında ittifak kurulması için yoÄŸun bir biçimde çalıştı. Ä°ran, Irak’ın en büyük ticaret ortaklarından biri. Ayrıca Ä°ran, Irak’ta basın yayın faaliyetlerine de büyük önem veriyor.

Ä°ran’ın, Irak’ta üzerinde en etkili olduÄŸu politik aktörlerin başında Irak BaÅŸbakanı Nuri Maliki geliyor. Maliki iki dönem üst üste baÅŸbakanlık yaptıktan sonra Nisan 2014’te Irak’ta yapılan genel seçimlerde en fazla sandalye çıkartan bloÄŸun liderliÄŸini yapıyor. BaÅŸta Kürt lider Mesut Barzani olmak üzere birçok siyasi aktör Maliki’nin, 3. dönem baÅŸbakanlığına itirazını açıkça dile getirse de yeni hükümetin kompozisyonunda Ä°ran belirleyici olacak.

Türkiye ise gerek Maliki gerekse de Irak merkezi yönetimiyle temel bazı konularda ters düÅŸtü. Maliki ve ErdoÄŸan birbirlerini ağır bir dille eleÅŸtirdi. Merkezi BaÄŸdat yönetimi, Kürt petrollerinin Türkiye üzerinden dış pazarlara gönderilmesi,  bu petroller üzerinde kendi haklarını teslim eden bir anlaÅŸma yapılmadan baÅŸladığı gerekçesiyle karşı çıkıyor.

Tahran’ın pragmatik Mısır yaklaşımı

Ankara ve Tahran’ın, farklı politikalar izlediÄŸi baÅŸka bir konu da Mısır. Türkiye, Mısır’daki darbeye de, eski CumhurbaÅŸkanı Muhammed Mursi’nin bu darbeyle görevden uzaklaÅŸtırılmasına da,  her platformda karşı çıktı. Ülkede darbe sonrası muhaliflere verilen idam cezalarını da en sert eleÅŸtiren ülkelerden oldu. BaÅŸbakan Recep Tayyip ErdoÄŸan, Batı ülkelerini de Mısır’daki darbeye karşı tavır almamakla eleÅŸtirdi.

Ankara, ‘Mısır’ın istikrar ve geliÅŸmesinin ancak bu ülkede halkın iradesine saygıyla mümkün olabileceÄŸi’ görüÅŸünü savunuyor ve tavrının ilkesel olduÄŸunu vurguluyor. Tahran ise, birçok dış politika konusunda olduÄŸu gibi, pragmatist bir yaklaşım izliyor ve Mısır’da yönetimde kim olursa olsun, Mısır ile iyi iliÅŸkiler kurma’ amacında.

Nitekim Tahran, Mursi yönetimiyle de iyi iliÅŸkiler kurmaya çabalamış, Mursi’nin iktidara gelmesiyle, Mısır-Ä°srail iliÅŸkilerinin zayıflamasının kendi çıkarına olduÄŸunu düÅŸünen Ä°ran’ın savaÅŸ gemilerine SüveyÅŸ kanalı otuz yıldan sonra tekrar açılmıştı.

Ancak Tahran’ın, Mursi yönetimiyle iyi iliÅŸki kurma çabaları, Mursi yönetiminde aynı hevesle karşılanmadı. 1979’daki Ä°ran Ä°slam Devrimi’nden sonra Ä°ran’ı ziyaret eden ilk Mısır Devlet baÅŸkanı olan Mursi, Tahran’ı, Suriye rejimini desteklediÄŸi için eleÅŸtirdi. Mursi yönetimi, Suriye iç savaşına Lübnan Hizbullah’ının Ä°ran tarafından sokulmasını da her platformda eleÅŸtirmeye devam etti.

Ankara ve Tahran’ın darbeye farklı yaklaşımları

Mısır’da darbe olduÄŸunda, Türkiye darbe karşıtlığını yüksek sesle dile getirdi. Ä°ran’ın darbe karşıtı açıklamaları güçlü olmaktan uzaktı. Darbe sonrası Mısır’da yapılan CumhurbaÅŸkanlığı seçimlerini Ä°ran, ‘demokrasinin güçlendirilmesi yolunda atılmış bir adım olarak’ tanımladı.

Mısır’ın tartışmalı seçimlerinde CumhurbaÅŸkanı seçilen Abdulfettah el-Sisi'nin yemin törenine, Mısır’ın eski CumhurbaÅŸkanlarından Enver Sedat’ı öldüren Ä°slambuli’nin adını bir caddeye vermiÅŸ olan Ä°ran davet edildi.

Mesele OrtadoÄŸu ile sınırlı deÄŸil  

Ankara ve Tahran, yalnızca OrtadoÄŸu konusunda deÄŸil, Kafkasya ve Orta Asya’da da birbirlerine ters düÅŸen politikalar izliyorlar. Kendi Azeri nüfusu üzerindeki olası etkisinden endiÅŸe ettiÄŸi için Azeri-Ermeni çatışmasında Ä°ran, Ermenistan’dan yana bir tavır sergiliyor. Azerbaycan’ın, Ä°srail ile artan iliÅŸkileri de Ä°ran’ı rahatsız ediyor. Ä°ki ülke Orta Asya ülkeleriyle özellikle ekonomik konularda rekabet içinde.