Türkmenistan'da başkanlık değişimi ve yeni umutlar

Türkmenistan’da 12 Mart 2022 tarihinde erken baÅŸkanlık seçimi yapıldı. Gurbangulı Berdimuhamedov Åžubat ayında yaptığı bir konuÅŸmada 64 yaşına geldiÄŸini ve artık gençlerin önünü açmak gerektiÄŸini söylemiÅŸti. Bu konuÅŸmanın hemen ardından erken seçim kararı açıklanmıştı. En son 2017 yılındaki seçimle yeniden devlet baÅŸkanı seçilen Berdimuhamedov’un baÅŸkanlık süresi 2024 yılında bitecekti. Seçim kararıyla Türkmenistan Halk Partisi, Serdar Gurbangulıyeviç Berdimuhamedov’u yapılacak baÅŸkanlık seçimi için aday olarak gösterdi.

Son dönemde Türkiye ile Türkmenistan arasındaki iliÅŸkilerin hayli ivme kazandığı görülüyor. Türkiye’nin ortak köklere, tarihe ve kültüre sahip Türkmenistan ile yeni dönemde de iliÅŸkilerini pekiÅŸtirerek devam ettireceÄŸini CumhurbaÅŸkanı Recep Tayyip ErdoÄŸan, Berdimuhamedov ile yaptığı telefon görüÅŸmesinde ifade etti. Bu da Türkiye’nin bölgeye yönelik dış politikasındaki istikrarlı yaklaşımın devam edeceÄŸini gösteriyor.

Seçimlerde Gurbangulı Berdimuhamedov’un oÄŸlu Serdar Berdımuhamedov ile birlikte toplam 9 aday bulunuyordu. Türkmenistan’ın nüfusu 6,3 milyon civarında. Seçmen sayısının yaklaşık 3,4 milyon olduÄŸu ülkede seçime katılım oranı yüzde 97,17 olarak açıklandı. Serdar Berdımuhamedov toplam oy oranının yüzde 72,97’sini alarak birinci oldu ve Türkmenistan’ın üçüncü devlet baÅŸkanı olarak seçildi. Yeni baÅŸkan 19 Mart'ta gerçekleÅŸtirilen devir teslim töreniyle resmen göreve baÅŸladı. Türkmenistan’ın yeni döneminde siyasi, ekonomik ve sosyal alanlarda köklü reformlar olacak mı sorusunu ise herkes merak ediyor.

Türkmenistan’da reform süreci

Türkmenistan, SSCB’nin dağılmasıyla 27 Ekim 1991 tarihinde bağımsızlığını ilan etti. Ä°lk devlet baÅŸkanı olan Saparmurat Niyazov (Türkmenbaşı) 1985 yılından 2006 yılına kadar Türkmenistan’ı yönetti. Türkmenistan bu süreçte büyük oranda dışarıya kapalı, katı kanun ve kuralların hakim olduÄŸu izole bir ülke olarak anılmaya baÅŸlandı. Daha sonraki süreçte de bu tanımlamanın dışına çıkamadı.

2006 yılında Gurbangulı Berdimuhamedov’un baÅŸkan olmasıyla Türkmenistan’da siyasi, sosyal ve ekonomik reform beklentileri oluÅŸtu. Ancak Berdimuhamedov büyük oranda ilk devlet baÅŸkanının politikalarına benzer bir yönetim tarzını devam ettirdi. Bununla birlikte kurumsal alt yapı çalışmalarında belirli bir ilerleme kaydedildi. Boy yapılanmasına karşın milli devlet yapısının tesisi ve milli kültürün geliÅŸtirilmesi çalışmalarına büyük önem verildi.

Türkmenistan’da eÄŸitim ve saÄŸlık alanındaki yatırım miktarlarının her geçen yıl arttığı görülüyor. Ülkede Ä°ngilizce zorunlu ders olarak okutulurken Rusçanın etkisi hayli azalmış olup Türkmence artık ülkede kullanılan tek dil durumunda. Son yıllarda üniversite öÄŸrencisi sayılarının arttığı ve bilhassa teknik alanlarda uzmanların yetiÅŸtirilmesine büyük önem verildiÄŸi görülüyor. Bununla birlikte merkez haricindeki bölgelerin geliÅŸtirilmesine yönelik yatırımların yeterli olmadığı da dikkati çekiyor.

Ekonomik potansiyel

Türkmenistan dünyadaki en büyük gaz rezervlerine sahip ülkelerden biri. Bunun yanında petrol kaynakları da bulunuyor. Bu kaynakların neredeyse tamamı devletin kontrolü altında. Ä°hracat ürünlerinin başında gaz, petrol ve ürünleri, pamuk, tekstil ve halı geliyor. Çin, Türkiye ve Ä°talya ihracatındaki ilk üç ülkeyi teÅŸkil ediyor. Åžu anda gaz ihracında en büyük alıcı Çin. Türkmenistan’ın ithalatında Türkiye, Almanya, Çin ve Rusya ilk sıralardaki ülkeler. Ä°hracat gelirlerinin yaklaşık yüzde 80’ini gaz teÅŸkil ediyor.

2021 yılı itibarıyla Türkmenistan’da gayrisafi yurtiçi hasıla (GSYÄ°H) 54 milyar dolar olup kiÅŸi başına düÅŸen GSYÄ°H 8 bin 800 dolar civarında. Ülkenin ekonomik verilerinden de anlaşılacağı üzere ciddi bir ekonomik geliÅŸim potansiyeli var. Türkiye, Türkmenistan’ın ihracat ve ithalatında ilk sıralarda bulunuyor. Dolayısıyla ekonomik iliÅŸkilerimiz canlı bir ÅŸekilde devam ediyor. Enerji kaynaklarının ve yollarının deÄŸerinin çok daha arttığı modern dünyada Türkmenistan’ın enerji dünyasındaki önemi de her geçen gün artacaktır.

Kazakistan olaylarının etkisi

Ocak ayında Kazakistan’da gerçekleÅŸen son olaylar ÅŸüphesiz ki Sovyetler BirliÄŸi dağıldıktan sonra kurulan bütün devletlerin yöneticilerinin siyasi açıdan yeniden bir deÄŸerlendirme yapmalarına neden oldu. Bu ülkelerdeki yöneticilerde son döneme kadar büyük oranda Sovyet dönemi devlet yönetimi mantalitesinin hakim olduÄŸu söylenebilir. GeliÅŸmelere de büyük oranda daha önce öÄŸrenilmiÅŸ reflekslerle tepki gösteriyorlar, yeni dünyayı yerleÅŸmiÅŸ eski yargılarla deÄŸerlendiriyorlardı. Yine bu anlayışlar doÄŸrultusunda Sovyetler döneminden kalma kiÅŸi kültünün de en zirve noktaya çıkarıldığı ve yaÅŸatıldığı görülür.

Kazakistan olayları bölge ülkelerine bir kez daha dünyanın her gün geliÅŸtiÄŸini ve deÄŸiÅŸtiÄŸini, dolayısıyla bu geliÅŸen ve deÄŸiÅŸen dünyada yeni deÄŸerler, anlayışlar üretilmesi gerektiÄŸini gösterdi. Dünyadaki siyasi, sosyal, ekonomik geliÅŸmelere karşı kayıtsız kalınamayacağı, yok sayılamayacağı bir kez daha görülmüÅŸ oldu. Bölgenizdeki olaylara ne kadar tarafsız kalmaya çalışsanız da bu olaylardan etkilenmeden kalmanın da mümkün olmadığı tekrar anlaşılmış oldu. BilindiÄŸi üzere Türkmenistan bağımsızlığından itibaren tarafsız bir ülke olduÄŸunu ilan etmiÅŸti. BaÅŸta bölgesinde olmak üzere uluslararası siyasi organizasyonlara da iÅŸtirak etmiyordu. Türk Devletleri TeÅŸkilatı’nın çalışmalarına dahil olması bu noktada Türkmenistan dış siyasetindeki geliÅŸimi göstermesi açısından önemli bir adım olarak deÄŸerlendirilebilir.

Berdimuhamedov'un etkisi devam edecek

Eski Sovyet coÄŸrafyasında iktidar deÄŸiÅŸimleri hayli sancılı gerçekleÅŸiyor. Bununla birlikte Özbekistan ve Türkmenistan’da kurucu devlet baÅŸkanlarının ölümünün ardından sakin bir iktidar deÄŸiÅŸimi süreci yaÅŸandı. Türkmenistan’da Saparmurat Türkmenbaşı’nın 2006 yılındaki ölümünün ardından baÅŸkan olan Berdimuhamedov’un iktidarı, seçim ÅŸartlarını yerine getirerek oÄŸluna devretmesinin ciddi sebeplerinden biri olarak ÅŸüphesiz ki Kazakistan’daki son olayların oluÅŸturduÄŸu motivasyonun etkili olduÄŸu söylenebilir.

Kazakistan’ı 29 yıl yöneten Nursultan Nazarbayev 20 Mart 2019 tarihinde baÅŸkanlıktan ayrılmış ve görevi Kasım Cömert Tokayev’e devretmiÅŸti. Bununla birlikte Güvenlik Konseyi ve Nur Otan Partisi baÅŸkanlıkları görevini devam ettirmiÅŸti. Berdimuhamedov’un da buna benzer ÅŸekilde Türkmenistan Parlamentosu Üst Kanadı baÅŸkanlığı görevini üstleneceÄŸi biliniyor. Böylece onun, devlet yönetimindeki etkisini devam ettirmek istediÄŸi anlaşılıyor. Aynı zamanda yeni baÅŸkanın devlet kurumlarındaki otoritesinin saÄŸlanmasına ve yönetim süreçlerine adapte olmasına da öncü olmayı planladığı anlaşılıyor.

Türkmenistan’ın 40 yaşındaki yeni devlet baÅŸkanı bölge ülkelerindeki en genç devlet baÅŸkanı. Ülkedeki çeÅŸitli kurumlarda, Cenevre, Moskova gibi ülkelerdeki elçiliklerde ve temsilciliklerde görev aldı. Serdar Berdimuhamedov’un, selefleri gibi ülkenin dış politikasındaki temel parametreleri pek fazla deÄŸiÅŸtirmeyeceÄŸi, Moskova’daki görevi esnasında Rusya bürokrasisiyle yakın iliÅŸkiler geliÅŸtirdiÄŸi dolayısıyla Rusya ile iliÅŸkilerin istikrarlı bir ÅŸekilde devam edeceÄŸi, yine Batı’da yaptığı görevler üzerinden de diÄŸer ülkelerle ekonomik iÅŸ birliklerini geliÅŸtirmeye yönelik çalışmalar yapacağı öngörülebilir.

Yeni başkanın vaatleri

Yeni baÅŸkanla birlikte gerek ülkede gerekse bölgede, Türkmenistan’da reformların olabileceÄŸine dair umutlar da arttı. Bilhassa dünya genelindeki olumsuz geliÅŸmelerle birlikte Türkmenistan’da da baÅŸta gıda üretimi, iÅŸsizlik, gelir yetersizliÄŸi, sosyal haklar olmak üzere çok sayıda ciddi problemler mevcut.

Yeni baÅŸkan seçim sürecinde, kamu yönetiminin iyileÅŸtirileceÄŸi, hesap verilebilirlik ve ÅŸeffaflığın arttırılacağı, özel sektör ve kamu çalışmalarının modernize edileceÄŸi, istihdamın ve refahın arttırılacağı, özel sektörün yatırım yapması için yeni imkanların saÄŸlanacağı, kırsal kesimin geliÅŸtirilmesi için yeni programlar oluÅŸturulacağı, tarım ve turizmin geliÅŸtirileceÄŸine yönelik vaatlerde bulundu ve bu doÄŸrultuda programlarının olduÄŸunu ifade etti. Bunlar hiç ÅŸüphesiz ki Serdar Berdimuhamedov’un ülkedeki meselelere vakıf olduÄŸunu gösteriyor. Fakat programının icra kısmındaki baÅŸarısı ancak ilerleyen günlerde belli olacaktır.

Son dönemde Türkiye ile Türkmenistan arasındaki iliÅŸkilerin hayli ivme kazandığı görülüyor. Türkiye’nin ortak köklere, tarihe ve kültüre sahip Türkmenistan ile yeni dönemde de iliÅŸkilerini pekiÅŸtirerek devam ettireceÄŸini CumhurbaÅŸkanı Recep Tayyip ErdoÄŸan, Berdimuhamedov ile yaptığı telefon görüÅŸmesinde ifade etti. Bu da Türkiye’nin bölgeye yönelik dış politikasındaki istikrarlı yaklaşımın devam edeceÄŸini gösteriyor.

AA/Doç. Dr. Cengiz Buyar