Görüş: Türkiye-Ermenistan ilişkilerinde yeni dönem

Prof. Dr. Yıldız Deveci BozkuÅŸ, Türkiye-Ermenistan iliÅŸkilerinde yeni normalleÅŸme adımlarının bölgesel ve küresel etkileri ile sürece iliÅŸkin fırsat ve zorlukları AA Analiz Masasına deÄŸerlendirdi.

***

DışiÅŸleri Bakanı Mevlüt ÇavuÅŸoÄŸlu, 13 Aralık 2021'de TBMM'de yaptığı açıklamada, Türkiye-Ermenistan iliÅŸkilerinde yeni bir dönemin baÅŸladığının sinyallerini verdi. ÇavuÅŸoÄŸlu, iki ülke arasında Özel Temsilcilerin atanacağını ve charter uçuÅŸlarının açılacağını ifade etti. Ayrıca Azerbaycan'ın da bu geliÅŸmelerin bir parçası olduÄŸu ve atılacak adımlarda birlikte hareket edileceÄŸi belirtildi. Bu açıklama baÅŸta Türkiye ve Ermenistan olmak üzere uluslararası kamuoyunda da ciddi bir yankı uyandırdı.

- Karabağ Savaşı'nın ardından

Uzun bir tarihi geçmiÅŸe sahip olan Türkiye-Ermenistan iliÅŸkileri geçtiÄŸimiz yıl KarabaÄŸ'da yaÅŸanan 44 günlük savaşın ardından yepyeni bir sürece girdi. Ermenistan'da yapılan seçimler, Ermeni diasporasının tutumu, Batılı devletlerin almış olduÄŸu siyasi kararlar ve daha pek çok konu, bir kez daha Türkiye-Ermenistan iliÅŸkilerinin bir an önce barışçıl yollarla çözüme kavuÅŸturulmasının gerekliliÄŸini ve bu normalleÅŸmenin de tüm tarafların yararına olacağını gözler önüne serdi. Ermenistan tarafının sıklıkla iliÅŸkileri önkoÅŸulsuz olarak normalleÅŸtirmeye ve Türkiye ile yeni bir sayfa açmaya hazır olduklarını beyan etmesi, tüm bu geliÅŸmeler ışığında deÄŸerlendirilebilir. Barışın konuÅŸulması, geçmiÅŸte olduÄŸu gibi gelecekte de tüm bölge ülkelerinin yararına olacak ve Güney Kafkasya'nın siyasi, ekonomik ve kültürel kalkınmasında da önemli bir rol oynayacaktır.

- NormalleÅŸmenin bölgesel etkileri

Kamuoyunda bir süredir Ermenistan tarafından Türkiye ile iliÅŸkilerin normalleÅŸtirilmesine hazır olunduÄŸu yönünde mesajlar veriliyordu. Azerbaycan'ın Ermenistan'ın hava sahasını kullanması da sürecin olumlu bir yöne doÄŸru evrildiÄŸinin önemli göstergelerindendi. Ä°liÅŸkilerin normalleÅŸmesiyle gelecekte Güney Kafkasya artık çatışma ve savaÅŸlarla deÄŸil barış, huzur ve ekonomik refahla anılan bir coÄŸrafyaya dönüÅŸebilir. Ermenistan'la normalleÅŸme hem bölgeye yapılacak enerji, ulaşım (kara-hava) ve altyapı çalışmalarının önünü açacak hem de bölge ülkeleri açısından ekonomik refahın saÄŸlanmasına katkı saÄŸlayacaktır.

- Kafkasya'nın kilit noktası Turan Koridoru: Zengezur

44 günlük savaşın ardından Rusya öncülüÄŸünde Azerbaycan CumhurbaÅŸkanı Ä°lham Aliyev ve Ermenistan BaÅŸbakanı Nikol PaÅŸinyan bir bildiri imzaladı. Bu bildirinin en önemli maddelerinden biri Azerbaycan ile Nahçıvan'ı birleÅŸtirecek olan Zengezur koridorunun faaliyete geçirilmesi oldu. Dolayısıyla bu koridorun açılması uzun vadede bölgede petrol ve doÄŸalgaz boru hatları ile enerji nakil güzergahı konularında büyük önem taşıyor. Ulaşım ve altyapı çalışmaları açısından Zengezur koridoru önemli çünkü bu güzergah diÄŸer ulaşım noktalarına oranla daha kısa bir mesafe sunuyor. Zengezur özellikle tarihi Ä°pek Yolu olarak bilinen güzergahın canlandırılacak olması hasebiyle DoÄŸu ve Batı dünyasındaki ticarete dahi yön verebilecek bir etkiye sahip. Koridorun özellikle Türkiye ile baÄŸlantısının olması da önemli arz ediyor. Zira bu baÄŸlantı aynı zamanda “Turan Koridoru” olarak da bilinen Ä°stanbul'dan Türkistan'a kadarki güzergahın da tek adresi. Haziran 2021'de imzalanan ÅžuÅŸa Beyannamesi'nde de bu konunun yer almış olması koridorun normalleÅŸme sürecinin önemli bir kısmını oluÅŸturduÄŸunun en önemli göstergesi.

Ä°liÅŸkilerin normalleÅŸmesi her ÅŸeyden önce bölgeye barış, huzur ve istikrar getireceÄŸi için deÄŸerli. Son dönemlerde gerek Kovid-19 salgını gerekse küreselleÅŸme çağında yaÅŸanan ekonomik krizlerin ülkeler üzerinde olumsuz etkileri dolayısıyla bölgesel çapta böylesi bir normalleÅŸme herkesin yararınadır. Ancak bu geliÅŸmelerden rahatsız olan bölge ülkeleri de olacaktır. Özellikle Zengezur'un, Türkiye ile Orta Asya arasında yani Türk dünyası ile kara yolu baÄŸlantısı saÄŸlayacak olması hem Türk dünyası ile iliÅŸkilerde hem de yeni ulaşım yollarının faaliyete geçmesinde olumlu bir etki yaratacaktır. Dolayısıyla Zengezur koridoru Ä°ran'ın bölgedeki etkisini de azaltırken, DoÄŸu ve Batı ülkeleri açısından ise ekonomik anlamda olumlu bir etki doÄŸuracaktır.

- ‘Ermeni sorunu' açısından normalleÅŸme

Tarihsel olarak konuya bakıldığında Türk ve Ermeni toplumunun oldukça köklü ve önemli bir tarihi geçmiÅŸi bulunuyor. 1915 Olayları her iki ülkenin geçmiÅŸte yaÅŸanan acı tatlı tüm yaÅŸanmışlıklarının arka plana atılmasına sebebiyet veriyor olsa da 1915 Olaylarına takılıp kalmak, iliÅŸkiler konusunda bir arpa boyu dahi yol alınması önünde ciddi bir engel olarak duruyor. Bu nedenle Ermenistan'da özellikle Koçaryan ve Sarkisyan dönemlerinin ardından PaÅŸinyan döneminde hem KarabaÄŸ hem de 1915 Olayları konusunda yeni bir politikanın izlendiÄŸini belirtmek gerekir.

Özellikle 44 günlük savaÅŸ sırasında yaÅŸananların ardından Ermenistan'da günlerce süren protestolara raÄŸmen PaÅŸinyan'ın oyların büyük bir kısmını alarak yeniden göreve gelmesi bunun en önemli kanıtı. Yine Ermenistan kamuoyunda özellikle de Ermeni milliyetçi gruplar ve bazı muhalif basın yayın organlarında sıklıkla PaÅŸinyan'ın “Türk dostu” olmakla suçlanmasını da bu kapsamda deÄŸerlendirmek mümkün. Erivan yönetimi de barışı istemekte ancak Erivan'da KarabaÄŸ Klanı ÅŸeklinde bilinen bazı milliyetçi grupların bu normalleÅŸme sürecini sekteye uÄŸratma konusunda adımlar atacakları da unutulmamalı.

PaÅŸinyan yönetimi de normalleÅŸme adımlarını Erivan için tarihi bir fırsat olarak görüyor. Ancak Erivan yönetiminin bu kez daha önceki normalleÅŸme dönemlerinde olduÄŸu gibi diasporanın ve tarihsel süreçte büyük devletlerin baskın rolünü devre dışı bırakması gerekiyor. Aksi halde Erivan'ın içinde bulunduÄŸu yalnızlıktan kurtulması mümkün görünmüyor. Özellikle 2009'da Zürih'te normalleÅŸme ve diplomatik iliÅŸkilerin kurulması konusunda imzalanan protokollerin akıbetiyle benzer bir sürecin yaÅŸanmaması için gerekli tedbirlerin de alınmasında yarar vardır.

- NormalleÅŸmenin küresel etkileri

NormalleÅŸmenin küresel etkilerine bakıldığında özellikle Türk dünyası açısından da birtakım etkisi olacaktır. Bu süreçte hem Türkiye'nin Türk dünyası ile iliÅŸkilerinin önündeki engeller ortadan kalkmış olacak hem de bölgede öngörülebilirlik, refah ve istikrarın önü açılacaktır. Buna taraflar arasında en çok Ermenistan'ın ihtiyacı olduÄŸu için normalleÅŸmenin en büyük kazananı Erivan yönetimi ve Ermeniler olacaktır.

Rusya'nın 44 günlük savaşın ardından garantör ülke olarak bu sürecin halen merkezinde bulunduÄŸu da unutulmamalı. Buna karşın Ä°ran ise savaÅŸ sırasında ve sonrasında takındığı tavır ve son olarak Azerbaycan ile sınırda yaÅŸanan askeri tatbikat gerginliÄŸiyle bölgedeki geliÅŸmelerden rahatsız olduÄŸunu net bir ÅŸekilde göstermiÅŸtir. Nitekim Zengezur koridorunun açılması doÄŸrudan ve dolaylı olarak Ä°ran'ın bölgesel bir güç olarak konumunu da zayıflatacağı için Ä°ran'ın süreci kaygıyla takip ettiÄŸini ve kaybeden tarafta yer aldığını söylemek mümkün.

Batılı devletler açısından konuya bakıldığında ise ABD'nin 44 günlük savaÅŸ sırasında devre dışı bırakıldığını buna karşın Fransa'nın ise Ermenistan'a desteÄŸinin belirgin bir ÅŸekilde devam ettiÄŸi bilinmektedir. Bu nedenle özellikle Fransa'da Emmanuel Macron yönetiminin ve diÄŸer Batılı devletlerin Rusya tarafından bilinçli bir ÅŸekilde sürecin dışında bırakılmış olunması, Batılı güçler tarafından rahatsızlıkla karşılandı. Özellikle Joe Biden yönetiminin almış olduÄŸu 24 Nisan kararı bu çerçevede deÄŸerlendirilebilir. Fakat yine de Batılı devletlerin normalleÅŸmenin Rusya'nın bölgedeki gücünü sınırlayacağını varsayarak bu süreci destekleyeceÄŸi söylenebilir.

Sonuç olarak Türkiye'nin Erivan'la iliÅŸkilerinin normalleÅŸmesinin en önemli etkileri Güney Kafkasya'da görülecektir. NormalleÅŸmeyle Türkiye önemli bir bölgesel güç olarak daha da belirgin bir ÅŸekilde öne çıkacaktır. Bu durumun Batılı devletler ve Avrupa BirliÄŸi baÅŸta olmak üzere küresel çapta olumlu yansımalarının olması da beklenebilir.

***

[Prof. Dr. Yıldız Deveci BozkuÅŸ Ankara Üniversitesi ÖÄŸretim Üyesidir]