Afganistan'da muhtemel senaryolar

Geçen aÄŸustos ayından itibaren yeni bir dönemin baÅŸladığı Afganistan’da Taliban yönetiminin geleceÄŸine iliÅŸkin çok çeÅŸitli senaryolar gündeme geldi. Taliban'ın uluslararası alanda tanınması ve ülkedeki iç karışıklığın sona ermesi en muhtemel senaryo olarak öne çıkıyor.

Ä°HH Ä°nsani Diplomasi Uzmanı Abdullah Altay'ın Ä°NSAMER için kaleme aldığı Afganistan'ın geleceÄŸi hakkındaki muhtemel senaryolar:

 Ä°ç dengelerin karmaşıklığı bir yana, öngörülmesi zor birtakım yerel dalgalanmalar ve bölgede çıkarları olan baÅŸta Avrupa ülkeleri, ABD, Hindistan, Rusya, Pakistan gibi devletlerin bu denklem içerisine girmesi, fotoÄŸrafı iyice karmaşıklaÅŸtırmaktadır. Önümüzdeki süreçte Taliban’ın uluslararası alanda tanınması ve ülkedeki iç karışıklığın sona ermesi gibi iki temel kriterin gerçekleÅŸip gerçekleÅŸmemesi hâlinde ise, en iyiden en kötüye sıralanan bazı senaryolar öngörülmektedir.

1. Senaryo: Uluslararası Tanınmanın GerçekleÅŸmesi ve Çatışmanın Sona Ermesi

Taliban’ın siyasi olarak hükümette kalması ve uluslararası tanınmanın gerçekleÅŸmesiyle ülkedeki iç karışıklıkların sona ermesi, hem siyasi hem de insani düzeyde en iyi senaryo olarak kabul edilmektedir. Ancak bunun için Taliban’ın daha esnek bir siyaset izlemesi, ulusal ve uluslararası alanda bazı tavizler vermesi gerekmektedir. Bu seçeneÄŸin gerçekleÅŸmesi hâlinde, ülkenin istikrara kavuÅŸması, yeniden imarı ve ekonomisinin inÅŸası mümkün olabilecektir. Ne var ki bu senaryonun hayata geçmesi, hem Afganistan’daki siyasi denklemin hem de iç ve dış güçlerin baskısı sebebiyle oldukça zor görünmektedir.

Dışarıyla bir uzlaÅŸma saÄŸlanmasının içerideki güçler tarafından geri adım olarak deÄŸerlendirilebileceÄŸi öngörülmektedir. Bu tür deÄŸerlendirmelerin yakın tarihte bazı Ä°slami cihatçı grupların yok olmasına sebep olduÄŸu da bilinmektedir. Daha önce sadece siyasi gruplara karşı deÄŸil, Afganistan içerisinde bir maslahatı olan sivil kurumlara karşı da dışarıyla iÅŸ birliÄŸi yapmaları sebebiyle bu tür eleÅŸtirilerde bulunulmuÅŸtur. Ülke içindeki koalisyonların netleÅŸmemesinin önümüzdeki günlerde bazı karışıklıklara sebep olabileceÄŸi belirtilmektedir. Bununla ilgili olarak Åžii taraftarı olan ve Taliban’ın kendi aleyhinde bir tehdit olarak gördüÄŸü Ahmet Mesut ve Ahmet Åžah Mesut’a karşı önceki cumhurbaÅŸkanı yardımcısı Emrullah Salih’in kendisini anayasaya göre geçici cumhurbaÅŸkanı ilan etmesi örnek gösterilebilir.

2. Senaryo: Uluslararası Tanınmanın GerçekleÅŸmemesi ve Çatışmanın Sona Ermesi

Bu senaryo birinci senaryonun aksine Taliban’ın silahlı bir direniÅŸle gelmesi ve bazı bölgeleri kontrolü altında tutması sebebiyle gerçekleÅŸmesi daha yüksek bir senaryodur. Çünkü Taliban, kendisiyle aynı güçte olmayan diÄŸer silahlı kuvvetlerin aksine ABD, NATO güçleri ve Afgan ordusuna karşı kendi gücünü kanıtlamıştır. Bu da -her ne kadar sonucu lehine çevirmese de- birbiriyle çatışan güçlere karşı Taliban’ın gücünü ortaya koymaktadır.

Öte yandan Taliban’ın uluslararası alanda Afganistan’ın resmî temsilcisi olarak tanınmaması, iktidardaki varlığına tehdit oluÅŸturabilir. Zira uluslararası tanınma ÅŸüphesiz, devleti uzun ve istikrarlı bir ÅŸekilde yönetmek için belirleyici bir rol oynayacaktır. Özellikle büyük güçler tarafından tanınmamak, diÄŸer devletlerin de mesafeli davranmasına ve kendilerini tanımalarına engel olacaktır. Bu da sadece siyasi ve diplomatik alanda deÄŸil insani alanda da çeÅŸitli zorluklar ortaya çıkaracaktır.

Bu senaryo, “Gazze Åžeridi”ndeki duruma benzemektedir. Ülkede iç istikrarın olması, insani yardımların tanzim edilmesine de katkı saÄŸlayacaktır; aksi takdirde özellikle Taliban’a karşı uluslararası bir yaptırım ve veto uygulanması hâlinde, bu durumdan en fazla Afgan halkı etkilenecektir. Ekonomik koÅŸulların ağırlaÅŸması, ÅŸüphesiz Afgan halkının insani yardıma olan ihtiyacını daha da arttıracaktır. Bu noktada ülkeye gerekli yardımı götürme konusunda Taliban’ın kabul etmeyeceÄŸi uluslararası insani yardım kuruluÅŸlarına nazaran Ä°slami ve insani yardım kuruluÅŸlarının daha ÅŸanslı olacağı deÄŸerlendirilmektedir. Ancak bu defa da bu kurumların insani yardım giriÅŸimlerinde kara para aklama ve terörizme destek ÅŸüphesi gibi birçok zorluk ve tehlikeyle karşılaÅŸacakları öngörülmektedir.

3. Senaryo: Uluslararası Tanınmanın GerçekleÅŸmesi ve Çatışmaların Devam Etmesi

GeçmiÅŸte de olduÄŸu gibi bu senaryonun gerçekleÅŸme olasılığı büyüktür. GeçtiÄŸimiz aylarda Katar öncülüÄŸünde Doha’da Taliban ve hükümet arasında yapılan görüÅŸmelerin bu yönde güçlü iÅŸaretler barındırdığına dikkat çekilmektedir. Amerikan ordusunun ülkeden çıkma ÅŸekli, Taliban’ın esneklikle ilgili açıklamaları, hareketin uluslararası sisteme entegre olmaya çalışacağına delalet etmektedir. Bütün bunlara ek olarak bazı ulusal ve uluslararası güçler de önümüzdeki süreçte atılacak adımlara baÄŸlı olarak Taliban’la iÅŸ birliÄŸi yapma sinyalleri vermektedir. Medyaya yapılan açıklamalardan anlaşıldığı kadarıyla Taliban’ın uluslararası kanunlara da riayet etmesi beklenmektedir.

Uluslararası arenada tanınması ve zorlu siyasi ÅŸartlara raÄŸmen ulusal ve uluslararası güçlerle hemfikir olması, Taliban’ın hukuki olarak hükümette olmasını ve belki de geniÅŸ bir desteÄŸe ulaÅŸmasını saÄŸlayacaktır. Ancak ülkedeki çatışmaların devam etmesi, ciddi bir zorluk olarak hem istikrarın hem de Taliban’ın karşısına çıkacaktır.

Yerel güçlerin Taliban karşıtlarını desteklemesi ise, ÅŸüphesiz ülkedeki durumu kötüleÅŸtirecek, hatta çatışmaların daha da artmasına sebebiyet verecektir. Bunun da zaten kötü olan insani durumu daha da kötüleÅŸtireceÄŸi muhakkaktır.

Bu senaryo Suriye’deki duruma benzemektedir. Uzun vadede uluslararası kuruluÅŸlar vasıtasıyla yardımların ulaÅŸtırılmasının kolaylaÅŸtırılmasına ve insani yardım giriÅŸimlerine ihtiyaç duyulacaktır. Burada da insani yardım kuruluÅŸlarının uluslararası kuruluÅŸlara karşı temyizi konusu baki kalacaktır. Bu sebeple de önceki senaryoda belirtilen tehlikenin azaltılması ve insani yardım alanında çalışan kiÅŸilerin güvenliklerinin tesis edilmesi büyük önem arz etmektedir.

4. Senaryo: Uluslararası Tanınmanın GerçekleÅŸmemesi ve Çatışmanın Devam Etmesi

Bu son senaryo, sonuçları açısından en kötü olandır ve bu senaryonun gerçekleÅŸme ihtimali olduÄŸu da muhakkaktır. Bu senaryonun hayata geçmesi durumunda Taliban’ın içerideki ve dışarıdaki istikrar görüntüsünü kaybedeceÄŸi, yerel güçlerle arasındaki çatışmaların süreceÄŸi öngörülmektedir. Bu arada kendi çıkarlarını gözeten uluslararası tarafların müdahalesiyle çatışmaların iyice alevlenmesi ihtimali de söz konusudur. Bu da Taliban’ın siyasi görünümünü kaybetmesine sebep olacaktır. Bütün bunlar hiç ÅŸüphesiz ülkedeki insani duruma ve krize müdahale çabalarını da olumsuz etkileyecektir. Bu senaryo, tam olarak olmasa bile birçok yönden kötüye giden Yemen’in durumuna benzemektedir. Uzun vadede ülkeye yardımların ulaÅŸtırılmasında, çatışmanın karmaşıklığı ve çatışan taraflar içindeki farklı etkenlerin varlığı gibi sebeplerle zorluklar yaÅŸanacak olsa da Afgan halkı için insani yardım desteÄŸine ihtiyaç olduÄŸu muhakkaktır. Bu noktada insani kuruluÅŸlarla diÄŸer uluslararası kuruluÅŸların ayrıştırılması gerekmektedir. Aksi takdirde bölgeye gidecek insani yardım kuruluÅŸlarını hem sınıflandırma hem de personel güvenliÄŸi açışından ciddi bir tehlike beklemektedir.

ETKÄ°, MÜDAHALE VE RÄ°SKLER

A. Muhtemel Ä°nsani Etkiler

Afganistan’da iyimser birinci senaryo dışında, iç çatışmaların sona ermesi ve Taliban’ın uluslararası olarak tanınması seçeneklerinden birinin gerçekleÅŸmemesi, ülkedeki insani durumu derinden etkileyecektir. Kaldı ki ülkede hâlihazırda ciddi bir göç ve iltica hareketi yaÅŸanmaktadır. Taliban’ın fikir ve ideolojisini benimsemeyen yahut önceki siyasi düzene baÄŸlı kesimlerin ülkeyi terk etmek istediÄŸi belirtilerek bu durumun istisnai bir olduÄŸu kaydedilmiÅŸ ve ülkede bir genel af ilan edilmiÅŸtir. Yeni dönemde AfganiÅŸtan’da insani alanda oluÅŸabilecek muhtemel senaryolar ÅŸu ÅŸekilde sıralanabilir:

1. İnsani Kayıpların Artışı

Silahlı çatışmalar sebebiyle can kayıpları ve sakatlıklar yaÅŸanması, en tehlikeli ve en kötü senaryodur. Bu noktada mevcut durumu ağırlaÅŸtırıp kayıpları arttıran bazı yan faktörler de söz konusudur. ÖrneÄŸin saÄŸlık sektörünün çökmesi, ilaç ve tıbbi ekipman yetersizliÄŸi gibi sebepler kayıpların artmasına yol açmakta; bu durum da halkı sosyal ve psikolojik olarak derinden etkilemektedir.

2. Dış Göç

Özellikle Åžii taraftarları, kadın hakları savunucuları, özgürlük taraftarları gibi fikrî olarak Taliban’dan ayrışanlar ya da önceki rejime tabi oldukları için kendilerine yönelik bir intikam hamlesi olabileceÄŸi kanaatine sahip olanlar, baÅŸka ülkelere göç etmektedir. Afgan mültecilerle ilgili sorunu derinleÅŸtiren ise, hâlihazırda Pakistan ve Ä°ran’da zor ÅŸartlar altında yaÅŸayan yaklaşık 2 milyon Afgan mülteci olmasıdır. Bu insanların %90’ının insani yardıma ihtiyaç duyduÄŸu belirtilmektedir.

3. Ä°ç Göç

Ülkede yaÅŸanan iç göçler, genellikle ya taraflar arasındaki savaşın çok ÅŸiddetlendiÄŸi dönemlerde ya da çatışmalar halkın ikamet ettiÄŸi yerlere ulaÅŸtığında artmaktadır. Can güvenliÄŸinin kalmayışı, halkı daha güvenli bölgelere gitmek için evlerini terk etmeye mecbur bırakmaktadır. En kötüsü ise, çatışmaların geniÅŸlemesi sebebiyle artan göçlerin genel olarak temel yaÅŸam koÅŸullarının saÄŸlanamadığı çöl bölgelerine yahut sınırlara doÄŸru olmasıdır.

4. Altyapının Yok Edilmesi

Silahlı çatışmaların en önemli sonuçlarından biri de altyapının yok edilmesidir. Çatışan taraflar karşılıklı olarak bu tür yapıları hedef almaktadır. Bu durumdan en fazla etkilenen ise, her zaman olduÄŸu gibi sivil halktır. Hastanelerin, okulların, elektrik ve su ÅŸebekelerinin yıkılması çok büyük maÄŸduriyetlere sebep olmaktadır.

5. Evlerin Yok Edilmesi

Silahlı çatışmalar esnasında altyapının hedef alınmasına ek olarak, zaman zaman kasıtlı yahut kasıtsız, insanların evleri de hedef alınmaktadır. Bu tür saldırılar sonrasında insani yardım kuruluÅŸlarının çadır kentler ve yeni yaÅŸam alanları inÅŸa ederek, insanların çatışma sonrasında yeniden normal hayata dönmelerini saÄŸlamaları ise büyük önem arz etmektedir.

6. Yaşam Koşullarının Karmaşıklığı

Silahlı çatışmalar, güvenliÄŸin ortadan kalkmasına ve onurlu bir yaÅŸam sürme konusunda zafiyetin ortaya çıkmasına sebep olur. Bu durum ilgili devlet üzerinde uluslararası bir yaptırım kararı olması hâlinde daha da derinleÅŸir ve toplumda ciddi ekonomik sorunlar baÅŸ gösterir; iÅŸsizlik, fırsat eÅŸitsizliÄŸi, kaynakların azalması gibi önemli sorunlar ortaya çıkar.

ÖN GÖRÜLEN MÜDAHALELER

Ä°nsani yardım kuruluÅŸları için genel müdahaleler bir durumdan diÄŸerine çok fazla farklılık göstermese de yerel yardım kuruluÅŸlarının müdahaleleri toplumun durumuna ve ihtiyacına göre bazı farklılıklar gösterebilir. Genel olarak insani yardım kuruluÅŸları öncelikle aÅŸağıdaki çalışmaları hedefler:

1. Barınma yardımları, gıda yardımları, su ve temel saÄŸlık ihtiyaçları gibi öncelikli insani yardım çalışmaları yapmak.

2. Sahra hastaneleri, klinikler ve hastaneler kurmak; uzman sağlık ekipleri oluşturarak yaralı ve hastalara tıbbi destek vermek.

3. Ä°htiyaç sahibi kiÅŸilere maddi yardımda bulunmak; mesleki eÄŸitim, kolaylaÅŸtırılmış krediler ve mikro projeler aracılığıyla kiÅŸilere ekonomik fırsatlar oluÅŸturmak.

4. Altyapı ve sürdürülebilir kalkınma projelerini devreye sokmak (derin olmayan su kuyusu açılması, elektrik ve su ÅŸebekelerinin döÅŸenmesi ve kalkındırma projeleri vb.).

5. Özellikle ilköÄŸretim seviyesi olmak üzere okul ve sınıflar inÅŸa ederek eÄŸitim imkânı saÄŸlamak.

6. Geçimini temin etmekte güçlük çeken çocuklar, yaÅŸlılar ve dullara onurlu bir hayat imkânı saÄŸlamak.

7. BaÅŸta çocuk ve kadınlar olmak üzere, savaÅŸ ve saldırılar sebebiyle maÄŸdur olan kiÅŸilere psikolojik destek ve rehabilitasyon saÄŸlamak.

MUHTEMEL RÄ°SKLER

Silahlı çatışma yaÅŸanan kriz bölgelerinde insani yardım kuruluÅŸları ve bu kuruluÅŸların çalışanları için çok çeÅŸitli riskler söz konusudur. KiÅŸiler ve kurumlar için farklı sonuçları olabilecek muhtemel risklerle ilgili her kurum gerekli deÄŸerlendirmeleri yapıp, tedbir almalıdır. Tehlike derecesine göre öne çıkan riskler ÅŸöyle sıralanabilir:

1. Ä°nsani yardım amacıyla sahada çalışan kiÅŸilerin, silahlı çatışma içerisindeki gruplardan biri tarafından fidye istemek ya da bazı ülkeler üzerinde baskı kurmak amacıyla kaçırılması yahut öldürülmesi.

2. Ä°nsani yardım kurumlarının kara para aklama, terörü finanse etme, grupları silahlandırma vb. ithamlara maruz kalması. Bu ithamlarda zaman zaman haklılık payı olsa da bu durum sahada sadece insani yardım çalışması yürüten kurumların ve bu kurumların tabi olduÄŸu devletlerin itibarını da zedelemektedir.

3. Yardım kuruluÅŸlarının bazı çalışanları yahut yerel ortakları tarafından uluslararası anlaÅŸmalar ve insani çalışma ahlakı ilkeleri ihlal edilebilmekte; zaman zaman çocuk istismarı, cinsel taciz, mali ve idari yolsuzluk vakarlarıyla karşı karşıya kalınmaktadır.

4. Kasıtsız olarak silahlı çatışma içindeki taraflardan birinin yanında olmak; çatışmanın kızıştığı anlarda yardımların ihtiyaç sahiplerine ulaÅŸmasını garanti altına almak yahut kendisini ve çalışanlarını korumak amacıyla buna mecbur kalmak.

5. Çatışan tarafların insani ve uluslararası sözleÅŸmelere saygı göstermemesi, inÅŸa projeleri gibi büyük insani yardım yatırımlarının tahrip edilmesi veya yıkılması, insani yardım kurumlarının kendilerinden beklenen rolleri yerine getirmede yetersiz kalmaları.

6. Ä°nsani yardım çalışanlarının sahada hâkim olan güçler tarafından engelleme ve zorlamalara maruz kalması; ülkeye veya bölgelere giriÅŸ için yüksek harçlar istenmesi yahut çatışan tarafların tüm yardımlara kendi grupları için el koyması.

7. Ä°nsani yardım çalışanlarının kasıtsız olarak o toplumda kabul görülmeyen bir davranışta bulunmaları sebebiyle cezalandırılmaları yahut bununla tehdit edilmeleri.

8. Tekelcilik, kıtlık, tüccarların açgözlülüÄŸü gibi sebeplerle gıda fiyatlarının fahiÅŸ miktarda artması; dolayısıyla gerçekleÅŸen bağışın, ihtiyaçları karşılamada yetersiz kalması.

9. Yardım çalışmaları sırasında görüntü alınmasına izin verilmemesi. Bu konu kurumların çalışmalarını delillendirebilmeleri için oldukça önemlidir; aksi takdirde ÅŸüphe ve töhmet altında kalabilmektedirler.

10. Kadınların saÄŸlık dışındaki alanlarda yardım çalışmalarına katılmasının kısıtlanması ya da engellenmesi.

TAVSÄ°YELER

1. Türkiye’nin resmî yahut sivil çeÅŸitli kurumlarıyla siyasi bir hesap yapmadan gerçekleÅŸtirdiÄŸi örnek insani çalışmalarına itimat edilmelidir.

2. Çatışan taraflarla anlaÅŸmalar yaparak, gerektiÄŸinde ülke üzerinde etkin olan devletlerin resmî müdahaleleriyle insani yardım görevlilerinin sahada ve çatışma alanlarında korunması garanti edilmeli, yardımların gerçek ihtiyaç sahiplerine ulaÅŸması saÄŸlanmalıdır.

3. Ä°nsani yardım kuruluÅŸlarının ve çalışanlarının en üst seviyede korunmasını saÄŸlamaya yönelik çalışmalar yapılarak olumlu bir iÅŸ birliÄŸi ve koordinasyon kurulmalı ve bu koordinasyona baÄŸlı kalınmalıdır.

4. Uluslararası kanun ve sözleÅŸmelere baÄŸlı kalınması, çalışma bölgesindeki örf ve âdetlerin doÄŸru anlaşılması ve bu hususlara riayet edilmesi, insani yardım kurumlarının farklı çalışma alanlarında bunu genel siyasetleri olarak belirlemeleri önemlidir.

5. Sahadaki tüm insani çalışmalara yönelik gerekli koruma adımları atılmalı, insani yardım kurumları ve çalışanları korunmalı, kasıt olmaksızın düÅŸülebilecek yanlışların önüne geçmek maksadıyla gerekli kanun ve anlaÅŸmalar yapılmalıdır.

6. Silahlı çatışma bölgelerindeki acil insani yardım çalışmaları esnasında, kara para aklama, terörü finanse etme ve silahlanmayı artırma gibi oluÅŸabilecek tehlikeli durumların önüne geçmek maksadıyla tam ve kapsayıcı bir kılavuz hazırlanmalıdır.

7. Tüm insani yardım kurumlarının öngördüÄŸü tehlikeler kayıt altına alınarak bu öngörülerin gerçekleÅŸme ihtimali ve olası etkileri deÄŸerlendirilip, muhtemel risklerden korunma, iyileÅŸtirme ve olumsuz etkilerinin yok edilmesine yönelik stratejiler belirlenmelidir.

8. Ä°nsani yardım kuruluÅŸları, herhangi bir itham karşısında kendilerini güvenceye almak için bütün çalışmalarını her zaman kayıt altına alıp arÅŸivlemeli ve bu belgeleri elektronik ortamda korumalıdır.

9. DenenmiÅŸ ve profesyonel programlar uygulanmalı; saha tecrübesi olan uzmanlarla görüÅŸmeler yapılarak, özellikle istismar tehlikesinin olduÄŸu silahlı çatışma alanlarında çalışma yapan kiÅŸilerin becerilerinin geliÅŸtirilmesine ve bilinçlendirilmelerine önem verilmelidir.

kaynak: ortadoÄŸuhaber