Hayrettin Karaman açıkladı: Kripto para caiz mi?

Hayrettin Karaman'ın “Kripto para ve dijital sistem" baÅŸlıklı makalesi ÅŸöyle:

Soru

Kripto para fetvasını değiştirme zamanı gelmedi mi?

Kripto para ile ilgili olarak, “Kripto parayı meÅŸru görmeyenlerin -ki ben de onlardan biriyim- diyorsunuz. Artık kripto paraları dünya kullanıyor. Öyle kolay kolay dolandırıcılık da yapılamıyor. Binance, Coinbase gibi ÅŸirketler dünyanın en kapsamlı, en büyük kripto para ve sanal para alan insanların en çok tercih ettiÄŸi ÅŸirketlerdir. Bu ÅŸirketlerde dolandırılma ihtimali çok az. BtcTurk, Türkiye'nin en büyük kripto para ÅŸirketi. Milli Voleybol Takımımız'a sponsor oldular. Bu ÅŸirketler büyük ve kurumsal. Hesabında bir sorun çıkar ise tam destek veriyorlar. Ä°slâm'da bir sistemin güvenilir olması için “devlete baÄŸlı olması” anlamına gelmez. Bu sistemler güvenirliÄŸi kanıtlıyorsa Ä°slâmca güvenilir kabul edilir. Ä°nsanların aniden zenginleÅŸip aniden batabilmesi konusunu da anlamadım. Yapılan ÅŸey bir faiz iÅŸlemi deÄŸil veya bir kumar deÄŸil. Bunlar da döviz gibi artıp eksiliyor. Döviz ile tek farkı bu kripto paraların devletlerin durumuna göre deÄŸil de insanların ilgisine göre artıp azalması. Bir para birimi riskli olamaz mı yani? Sen 50 bin doları 8 liradan alırsan dolar 4 liraya düÅŸerse yine batarsın. Hâlbuki döviz helaldir. Miras konusunu da anlamış deÄŸilim. Kripto parası olan bir baba çocuklarına hesabını devredebilir, onların aralarında kripto paraları bölüÅŸtürebilir. Ä°slâm nasıl bir miras kuralı koyuyor ki? Ä°llâ bu miras iÅŸlemlerinin resmî evraklarla yapılmasına gerek var mı? Devletin bu kripto paraların arkasında durması gerek de ne demek? Devlet tanıdı zaten kripto paraları. Kripto paralar ile ilgili devlet yazı paylaÅŸtı, kararname ile kripto paralar vergilendirdi. En son MASAK 100 bin dolarla ülkeden uzaklaÅŸmak isteyen bir kripto para iÅŸletmesini yakaladı mesela. Daha devlet arkasında durmak için ne yapsın? Devlet kendi bitcoinini mi üretsin? Ben bu fetvanın yenilenmesini istiyorum. Sizlerden zorla fetva istemiyorum. Sizden ricam, bu kaideleri gözden geçirmeniz ve ÅŸimdinin fetvasını vermeniz.

Cevap

2017 yılında şunu yazmıştım:

“2009 yılında ortaya çıkan ve merkezi bir yönetimi bulunmayan, hakkında çok farklı ÅŸeyler söylenen dijital para birimi bitcoin alıp-satmak, yatırım amaçlı bulundurmak (altın bulundurmaya benzer ÅŸekilde) caiz midir?”

Yukarıdakine benzer soru mektupları alıyorum. Cevap vermeden önce bu sanal para nedir, bunu uzmanlardan öÄŸrenelim:

“Bu ayın 11'inde 5.719 dolardan iÅŸlem gören sanal para bitcoinin fiyatı bugünlerde 9.028 dolar olmuÅŸ, kısa sürede bu kadar deÄŸer kazanan baÅŸka bir para birimi olmadığı için de bitparaya ilgi giderek artıyor. Bilgisayar ortamında iÅŸleme konan çok sayıda sanal para içinden biri (bitcoin) öne çıktı. 2009'da kendini Satoshi Nakamoto diye tanıtan ve daha sonra ortalıktan yok olan biri Bitpara Sistemi'ni kurdu. Kurucusu ‘gölge' kurucu olduÄŸu gibi, sistem de bütünü ile ‘gölge'; sorumlusu kim, merkezi nerede, hesaplarını kim denetliyor, paralar nereye gidiyor belli deÄŸil.

Bitpara miktarı 21 milyon adet olarak sınırlandırılmış durumda. Şimdilerde 16 milyonu aşan bitpara dolaşımda.

Yeni bitparaların dolaşıma girebilmesi için 16 haneli bir ÅŸifreyi çözmek gerekiyor. Bunu çözmek profesyonel bilgi ve teknik donanım gerektiriyor. Åžifreyi çözen kiÅŸi 12,5 adet bitpara kazanıyor. Åžifre ile uÄŸraÅŸamayanlar günlük fiyat ile internetten bitpara satan sitelerden para ile satın alıyor. Bitpara alıp satmak, iÅŸlem yapmak için sanal cüzdan oluÅŸturulması gerekiyor. Bunun için internetten uygulama indiriliyor. Sanal cüzdan ÅŸifreleniyor. Ä°ÅŸlemler bu sanal cüzdan üzerinden gerçekleÅŸtiriliyor. Günlük fiyattan alınacak bitparalar cüzdanda biriktiriliyor. Satış veya havale bu cüzdandan yapılıyor. Bitpara ile yapılan iÅŸlemlerde iÅŸlemi kimin yaptığı ve kimle yaptığı belirsiz kalıyor. Bir cüzdandan bir baÅŸka cüzdan sahibine para yolladığında bütün iÅŸlemler ÅŸifrelenmiÅŸ dosyalar aracılığıyla yapıldığı için kimin kime para yolladığı belli olmuyor. Arz ve talebe göre bitpara kuru devamlı deÄŸiÅŸiyor. Açık anlatımı ile bitpara fiyatı altın fiyatından daha oynak. Spekülasyon sevenler bu sanal para sistemini yaÅŸatıyor.

Bitpara sınırlı sayıda olması nedeniyle deÄŸeri yükseliyor. DeÄŸeri yükseldikçe bu kez bu yükselen deÄŸere bakarak bu paraları yatırım aracı olarak kullanmayı hedefleyenlerin talebi artıyor ve bu talep artışı sonucu bu paraların deÄŸeri daha da yükseliyor.” (Sayın Güngör Uras'ın yazılarından).

Bitcoin ve blockchain teknolojilerinin uzmanlarından dünyaca ünlü yazar Chris Skinner'in açıklaması:

“Ä°nternet gibi küresel bir ağınız olunca, bu aÄŸ için küresel bir para birimine ihtiyacınız oluyor. Bu bitcoin mi olacak bilmiyorum ama sanal paranın, gerçeÄŸinin yerini alacağı günleri görebiliriz. Ancak kimlik bilgilerinin gizliliÄŸi ve bir otoritenin denetimi altında bulunmaması yasa dışı iÅŸlemlere açık bir ortam da yaratabiliyor.”

Günümüz ekonomisinde para transferi yapmak için bankanın aracı olması gerekirken, bitcoin tüm aracıları ortadan kaldırıyor. Bir kullanıcıdan diÄŸerine doÄŸrudan sanal para transferi yapılabiliyor. Bu durum uyuÅŸturucu ve silah ticareti yapanların da dikkatini çekmiÅŸ. Yapılan alışveriÅŸlerin vergilendirilmesi konusu ise devlet görevlileri için ayrı bir mesele.

Takip eden/edebilecek herhangi merkezî bir kuruluÅŸ yok. DeÄŸeri tamamen kullanıcılar belirliyor. Tüm dünyanın finansal varlığına göre henüz çok küçük kaldığından büyük dalgalanmalar olabiliyor.

Bu para hakkında hüküm açıklayabilmek için ÅŸimdilik bu kadar bilgi yeterlidir.

Kanaatim:

Devletlerin tekelinde ve kontrolünde olan çoÄŸu karşılıksız paralar bile büyük haksız kazançlara ve kayıplara alet oluyor iken bu sanal paranın daha fazlasına alet olabileceÄŸi apaçık ortadadır. Döviz, altın ve benzerlerine para yatırıp fiyatları yükseldikçe satmak suretiyle para kazanmak fıkıh kurallarına göre caiz olsa da bir çeÅŸit stokçuluk (kenz) olduÄŸu, üretime katılmayan paranın topluma da faydası bulunmadığı için takva sahibi Müslümanların tercih etmemeleri gereken bir kazanç yoludur. Sanal para alıp satarak para kazanmak ise yukarıda açıklanan özellikleri sebebiyle caiz deÄŸildir.

Bu kanaatimi deÄŸiÅŸtirecek ölçüde bir geliÅŸme olmadı.

Bir hususu daha eklemeliyim:

Bitpara da diÄŸer paralarla alınıp satılırken karşılıklı ödemelerin peÅŸin olması gerekir, eÄŸer peÅŸin olmazsa bu cihetten de alım-satım caiz olmaz.

Bu günkü köÅŸe yazımda ise elde ettiÄŸim yeni bilgiler ve yine de -genel olarak kripto para konusunda- deÄŸiÅŸmeyen kanaatimi, daha geniÅŸ çerçeveli sorulara verdiÄŸim cevabı tekrarlayarak yazacaktım, ancak yazı çok uzayacağı için bu konuda yapılmış bir ilmî çalışmanın (Necmettin Erbakan Üniversitesi Yayınları: 47 “Ä°slâmî Finans ve Finansal Teknolojiler (Fintech) Blokzincir-Akıllı SözleÅŸmeler-Paralar”) ilgili sonuç bölümünü aktaracak ve cevabımın geri kalanını gelecek haftaya bırakacağım:

Paralara iliÅŸkin görüÅŸler neticesinde ortaya çıkan hükümlerin aÅŸağıdaki ÅŸekilde özetlenmesi mümkündür:

1. Paralar, fıkhi ve iktisadi ölçülerde para olmadıkları gibi spekülatif ve kumar temelli olup fıkhi esaslara uygun bir mal ve yatırım aracı da deÄŸildirler. Devlet tarafından basılmadıkları gibi insanların tamamı tarafından da kabul görmüÅŸ para deÄŸildirler.

2. Paralar mal olsalar dahi para deÄŸildir. Fıkhi açıdan para olma vasıflarını taşımamaktadırlar.

3. Paralar, kısmi kabul gören ve kendilerine iliÅŸkin özel ÅŸartları bulunan özel paralardır.

4. Paralar da diÄŸer paralar gibi fıkhi ölçülerde bir paradır. Alım ve satımı caiz olup faizin cereyan etmesi, zekât terettübü gibi ÅŸer'i hükümler caridir. Çünkü kabul edilebilirliÄŸi ve kendilerine karşı talep bulunmaktadır. Ayrıca ÅŸer'î ve iktisadî bir mani bulunmamaktadır.

Paraların fıkhi hükmüne iliÅŸkin genel geçer ve üzerinde ittifak edilen bir hüküm bulunmadığı, birbiriyle çeliÅŸen farklı fetvaların söz konusu olduÄŸu gözlemlenmektedir. Çalışma neticesinde ulaşılan temel bulgular ÅŸöyledir:

a) Paralar ile bunların dayandığı blokzincir teknolojisi tamamen birbirinden farklıdır. Mevcut fetvaların ekseriyetinin, zaman zaman bitcoinle ilgili durumları gerek blokzincir gerekse tüm paralara genellendikleri gözlemlenmektedir. Zaten, ifade edildiÄŸi üzere, mevcut haliyle blokzincir teknolojisi katılım finansının birçok alanında uygulanmaktadır.

b) Paralar da kendi içinde gerek üretimleri, tedavüllerinin niteliÄŸi ve yasal zemine tabi olup olmama yönünden farklılaÅŸtıkları gibi, varlığa dayalı olup olmadıkları noktasında farklılaÅŸmaktadırlar. Dolayısıyla fıkhi açıdan isabetli bir neticeye ulaÅŸmak için her bir paranın özelinde konuyu deÄŸerlendirmek gerekir. Bu çerçevede garar veya bilinmezlik unsurunun mevcudiyeti de her bir para türünde farklılık taşıyacaktır.

c) Paraların üretiminden tedavülüne kadarki süreçte kendilerini ilgilendiren ekonomik ve finansal yönü dışında, muhasebe, hukuk, teknoloji ve mühendislik yönleri bulunmaktadır. Dolayısıyla konunun fıkhi açıdan çözüme kavuÅŸturulmasında farklı alanların uzmanlarının ortak çalışmaları neticesinde kolektif bir içtihat veya fetvaya (el-ictihadu'l-cemai) ulaşılması daha isabetli olacaktır.

Henüz kanaatlerini ortaya koymamış uluslararası finansal kuruluÅŸların (AAOIFI, Ä°slâm Fıkıh Akademisi, IFSB, CIBAFI, IRTI vb.) mevcut pasif konumları yerine daha aktif rol alarak belirleyici ve yönlendirici rol almaları beklenir. Bu süreçte, paralarla ilgili olarak, birlikte ve paydaÅŸlarıyla yapacakları ortak çalışmalar neticesinde, ÅŸer'î, etik, muhasebe ve yönetim standartlarının belirlenmesi gibi çeÅŸitli çalışmaların yapılması önem arz etmektedir.