Turan Kışlakçı: Afganistan, Türkler ve Tarih

Kadim imparatorluklar gibi günümüz süper güçleri de Afganistan’ı iÅŸgal etmek için büyük seferler düzenlemiÅŸlerdir bu topraklara. 19. yüzyılda büyük güçlerin Orta Asya ve Afganistan gibi stratejik bölgeleri ele geçirmek için verdikleri mücadele “Büyük Oyun” olarak adlandırılmıştır.

SavaÅŸçı özellikleri ile bilinen Afgan halkı, kendi topraklarını birçok imparatorluÄŸa mezar kılmıştır. Bundan dolayıdır ki, Afganistan “imparatorluklar mezarlığı” olarak da tanımlanmıştır. ABD BaÅŸkanı Joe Biden, Afganistan’dan geri çekilme sebeplerini zikrederken bu ifadeyi kullandı ve bölgenin zorlu ÅŸartlarına atıfta bulundu. ABD eski BaÅŸkanı Donald Trump da, Afgan halkının savaÅŸçı yönlerine deÄŸinerek, bunu da en iyi Rusların bildiÄŸini ifade etmiÅŸti.

M.Ö Büyük Ä°skender’in orduları ile gelip ileri gidemediÄŸi yer Afganistan’dır. Büyük Ä°skender bugün Afganistan sınırları içinde kalan Baktriya’ya vardığında buradaki savaÅŸçı halkın mücadelesi onun dikkatini çekmiÅŸtir. Büyük Ä°skender'in, annesi Kraliçe Olimpia’ya yazdığı bir mektupta ÅŸöyle dediÄŸi rivayet edilir: “Anne hükmettiÄŸin ülkenin aslanını sen doÄŸurdun ancak Baktriya’da bütün kadınlar aslanlar doÄŸuruyor.” Bundandır ki Büyük Ä°skender, Baktriya Satrabı ve kendisine karşı büyük direniÅŸ gösteren Oxsyartes’in kızı Roxana ile evlenmiÅŸtir.

Ä°slam medeniyetinin önemli havzalarından sayılan eski Horasan toprakları arasında da sayılan Afganistan, geçmiÅŸte felsefeden müziÄŸe, Ä°slami ilimlerden fizik, kimya, tıp ve coÄŸrafya gibi bilimlerin her dalına kadar yüzlerce düÅŸünür çıkarmıştır. Mevlana Celaleddin Rumi’den Fahrettin er-Razi’ye, Mukatil bin Süleyman’dan Ä°brahim b. Tehman el-Herevi’ye binlerce alim yetiÅŸmiÅŸtir bu diyarda. Ünlü feylesof Eflatun’un da ilim okumak için Afganistan’a gittiÄŸi söylenir. Büyük Ä°skender sonrası Greklerin Afganistan’ın kuzeydoÄŸusunda yer alan “A Khanoum” (Ay Hanım) kentinde kurdukları ilim merkezi, Asya’nın önemli ÅŸehirlerinden biri olmuÅŸtur bir dönem. Afganistan’ın Belh, Herat, Gazne, Mezar-ı Åžerif ve Kandehar ÅŸehirleri de Ä°slam medeniyetinin önemli merkezlerinden biri olarak tarihte yerini almıştır. Kandehar ÅŸehrinin Ä°skenderun, Ä°skenderiye ve Alexandria gibi ismini Büyük Ä°skender’den aldığı belirtilir. Åžehrin asıl adı, Ä°skendar’dır ama daha sonra “is” kelimeleri düÅŸüp “Kandehar” olarak teleffuz edilmeye baÅŸlanmıştır.

Tarih boyunca Türkler de Afganistan’a büyük önem vermiÅŸtir. Bugün Anadolu’da kime sorsanız soylarının kadim Horasan’a dayandığını söyler. Hâlâ Afganistan’da ciddi bir Türk nüfusu bulunmaktadır. Afganistan’ın büyük çoÄŸunluÄŸunu oluÅŸturan PeÅŸtun halkı da tarih boyunca Türkleri hep kendilerinin bir parçası olarak görmüÅŸtür. Bir Türk olan Mahmud Gaznevi’nin kurduÄŸu “Gazneliler Devleti” Afganistan’da kurulmuÅŸtur. Babür Ä°mparatorluÄŸu da Afganistan’da kurulmuÅŸtur. Babür Ä°mparatorluÄŸu’nun kurucusu Babür tarafından ele alınan hatıratı “Babürnâme” Afganistan hakkında geniÅŸ bilgiler içerir.

Osmanlı’nın ilk matbaacılarından Ä°brahim Müteferrika’nın bastığı kitaplardan biri “Afganistan Tarihi”dir. Osmanlı Sultanları Ä°ngilizlere karşı mücadelede Afganistan’a çok büyük önem vermiÅŸtir. Osmanlı Afganistan’a birçok ÅŸehbender yani konsolos atamıştır. Bunlardan biri Sultan II. Abdülhamid tarafından Afganistan’a atanan ÅŸehbender Åžirvanlı Ahmed Hamdi Efendi’dir. Ä°ttihat Terakki hükümeti de Afganistan’a önem vermiÅŸ ve Afgan halkının askeri eÄŸitimi için her desteÄŸi vermiÅŸtir. Rauf Orbay ve Cemal PaÅŸa Afganlıların eÄŸitilmesin de önemli rol oynamıştır. Afganistan, Türkiye Cumhuriyeti’ni tanıyan ilk ülke olmuÅŸtur. Mustafa Kemal Atatürk de Türkiye Cumhuriyeti’nin ilk Büyükelçisi’ni Afganistan’a atamıştır. Afganistan’a atanan ilk büyükelçimiz Medine Müdafii Fahreddin PaÅŸa’dır.

Afgan halkı, Balkan Muharebeleri ve Birinci Cihan Harbi’nde de Osmanlı’ya destek olmuÅŸtur. Osmanlı’nın son dönemlerinde Veziristan’daki Afgan halkına askeri eÄŸitim vermek için giden Rauf Orbay, kendisine çok benzediÄŸi için Afganlı bir genç olan Abdurrahman PeÅŸaveri’yi Türkiye’ye getirmiÅŸtir. PeÅŸaveri, Türkiye’nin resmi ajansı Anadolu Ajansı’nın kurucuları arasında yer alır. Afganistanlı iki yazar Cemaleddin Afgani ve Mahmud Tarzi’nin Türk toplumu üzerinde etkisi büyüktür. Ä°stanbul’da üniversite okuyan Mahmud Tarzi Afganistan’ın ilk gazetecilerinden biridir. Birçok Osmanlı aydının kitaplarını Afgan diline tercüme etmiÅŸtir. Mahmud Tarzi’nin torunları bugün Türkiye’de yaÅŸamaktadır.

Hasılı kelam, 150 yıldır Ä°ngiliz, Rus ve Amerika ile savaÅŸ halinde olan Afganistan bu hale nasıl geldi? Neden hep büyük güçlerin iÅŸgaline uÄŸruyor? Taliban kimdir ve Afganistan’da nasıl böyle hızlı bir ÅŸekilde iktidarı ele geçirdi? Bu soruların cevabını haftaya köÅŸemizde irdelemeye çalışacağız.