Divan şiirinde Ramazan ve Ramazannameler

Ramazaniyyeler Türk edebiyatının en renkli ve en sevilen şiirleridir.

 

Müslüman Türkler için çok şey ifade eden Ramazan konusu 13. yüzyıldan günümüze değin hem halk edebiyatında hem de divan edebiyatında yoğun olarak ele alınıp işlenmiştir. Ramazan konusu ağırlıklı olarak şiirimizde genişçe yer almıştır. Türk edebiyatında daha çok 15. yüzyıldan itibaren görülmeye başlanan Ramazan şiirleri, 18. yüzyılda daha bir yoğunluk kazanmış, değişik nazım şekilleriyle kaleme alınarak günümüze kadar gelmiştir. Ramazan temalı şiirler, eskisi kadar yoğun olmasa da bugün de yazılmaya devam edilmektedir.

 

 

15. asırdan beri divan ve halk edebiyatlarında Ramazan konusu hem dinî hem de mizahî yönüyle işlenmiş, bu çerçevede çok geniş ve zengin bir Ramazan şiirleri seçkisi meydana getirilmiştir. Bu kutlu ay ibadet yönüyle birlikte; iftar, sahur ve bayramıyla da insanlar üzerindeki etkisi, bazen hayal ve mizah unsurlarıyla beraber zenginleştirilerek ele alınmıştır. Bunun ilk işaret fişeğini 13. asırda mistik şair Yunus Emre şu mısralarıyla atmıştır:

 

"Benden öğüt ister isen ey divirem bildiğimden

Budur Çalab'ın buyruğu, tutun oruç kılın namazı"

 

Müslümanların mübarek üç aylarından sonuncusu olan Ramazan ve onun kutlu meyvesi olan oruç(savm), divan (klasik) edebiyatımızda da önemli bir yer tutmuştur kendisine. Divan edebiyatı şairlerinin, Ramazan ayının gelişini kutlamak için yazdıkları ve devlet büyüklerine sundukları kasidelere “Ramazaniyye” veya "Ramazannâme" deniliyordu.

 

Klasik Türk şiirinde çok önemli bir yere sahip olan Ramazaniyyeler’in beyit sayısı 10-20 arasında değişmekteydi. Bu kasidelerde Ramazan bahsi şiirin giriş kısmı olarak bilinen nesib (teşbib) bölümünde ele alınıp işleniyordu. Bu bölümden sonra kaside kimin için yazılmışsa onun övgüsüne geçilirdi. Fakat daha sonra bu tarz şiirler iyice yaygınlaşarak müstakil bir şiir mecraı hâline gelmiş, kasideden başka terkibibent, gazel, murabba, müfred, tuyuğ, ilâhi, rubai ve mesnevi nazım şekillerinde de yazılmaya başlanmıştır. En çok Ramazaniyye yazan divan şairi ise Enderunlu Fâzıl'dır. Bu türde tam 14 kasidesi vardır.

 

Kaside nazım şekliyle yazılan Ramazaniyyeler büyük bir rağbet görmüştür

 

Zaman içerisinde divan edebiyatında yaygınlaşan Ramazaniyyelerde konu ve detay olarak genellikle hilâlin gözlenmesi, iftar sofraları, camilerin göz kamaştıran ve gönül okşayan ihtişamı, sahura değin devam eden demli sohbetler, imsak, cıvıl cıvıl cadde ve sokaklar, ruhumuzu doyuran teravih namazları, rengârenk mahyalar ve kandiller anlatılırdı.

 

 

Zaten kıymetli bir zaman dilimi olan Ramazan’ın değerini daha da artıran kutlu Kadir gecesidir. Yüce Rabbimiz, Ramazan’ın içerisinde gizlediği mübarek Kadir gecesi için şöyle buyuruyor: "Biz onu (Kur’an’ı) Kadir gecesinde indirdik. Bilir misin nedir Kadir gecesi? Kadir gecesi bin aydan hayırlıdır."(Kadir Suresi, 1-3. ayetler). İşte öyle de Ramazaniyyelerde üzerinde ehemmiyetle durulan ve ısrarla işlenen konulardan biri de Rabbimizin "bin aydan daha hayırlı" olarak nitelediği Kadir gecesidir. Şairler Ramazaniyyelerinde bu geceye vurgu yaparlar, onun faziletlerinden bahsederler. Bu gecenin hakkıyla değerlendirilmesini isterler.

 

Kaside nazım şekliyle yazılan ve edebiyatımızda büyük bir rağbet gören Ramazâniyyelerin en tanınmışı Öziçeli Sâbit’in Baltacı Mehmed Paşa’ya sunduğu kasidedir. Şiir alanında bir hayli zengin olan divan edebiyatında Ramazaniyye yazan şairlerin diğerleri Enderunlu Fâzıl, (Gedikpaşalı) Nâzîm, (Seyyid Osman) Sürûrî, Arpaemînizâde Mustafa Sâmî, Süleyman Nahîfî, Nedim, Edirneli Kâmî, Seyyid Vehbî, Enderunlu Vâsıf, Haşmet, Leylâ Hanım, Sünbülzâde Vehbî, Koca Ragıp Paşa ve Şeyh Galip diye sıralanmaktadır.

 

Türk edebiyatında birçok şair Ramazaniyye yazmıştır

 

Ramazaniyyeler halk tarafından sevilerek okunmuştur. Aslında ilk Ramazaniyye örneklerini 12. yüzyılda pîr-i Türkistan Hoca Ahmed Yesevî'nin halifelerinden sayılan, hikmet söyleme ve kıssa anlatma geleneğinin güçlü temsilcisi Hakîm Süleyman Ata vermiştir.  Türkistan şivesiyle yazılan bu şiir 22 dörtlükten meydana geliyordu. Örnek olsun diye kadim Ramazaniyye geleneğinin başlangıcı sayılan bu şiirden bir dörtlük alalım:

 

          "Es-selâmü aleyküm ya şehr-i Ramazan

          Ve aleyküm selâm nur-ı Kuran-ı kelâm

          Magrıbdın maşrık turur kutluk müdam

          Muhammed ümmetiga ya Ramazan".

 

Ramazan, müminler için toparlanma ve kendine gelme(uyanış) ayıdır. Çünkü bu ay kulun sevap kazanma, bir anlamda da hasat mevsimidir. Bu ayda dindar olmayanlar da hicap duygusunun gereği olarak kendilerine çekidüzen verirler. Camiler cemaatle dolarken, meyhaneler bir aylığına da olsa kapanır veya müdavimleri iyice azalır. Asıl adı Alâeddin Ali olan, "Öziçeli Sâbit(1650?-1712)" mahlâsını kullanan divan şairimiz bu durumu şöyle anlatır:

 

"Kalbi mü'min gibi mescid mütesellî ma'mûr

Dili fâsık gibi meyhâne harâb u vîrân"

 

Aynı şair Sâbit, bir başka beytinde de Ramazan ayının sonuna kadar şeytanların zincirle bağlanarak zararsız hale getirildiğini söyleyerek, Peygamber Efendimizin "Ramazan ayı girince Cennet kapıları açılır, Cehennemin kapıları kapanır ve merede-i şeyâtîn (en inatçı şeytanlar) zincire vurulur." (Buhari, Savm, 5) hadisine şöyle bir göndermede bulunur:

 

"Çilleye vesvesesiz girdi kapandı zâhid

Hapsolur tâ Ramazan âhir olunca şeytan"

 

Divan şairi Sâbit'in bu Ramazan tasvirinden sonra Enderunlu Fâzıl(1757-1810) da bu ayın maneviyatına vurgu yaparak sâkîye (içki dağıtan kişiye) şu uyarılarda bulunur:

 

"Sâkî ayağın çek ki zamân başka zamandır

Sâgar yerine şimdi hilâli Ramazandır"

 

Divan şiirinde daha çok şarkılarıyla tanınan Enderunlu Vâsıf (1786-1824), Ramazanı büyük bir rahmet ve bereket mevsimi olarak niteleyerek bu ayla ilgili şu ifadelere yer verir:

 

          "Açıldı yine mısra-ı dervâze-i gufran

          Hak’tan taleb-i mağfirete vakt ü zamandır

          Ol mâh-ı fazîlet ki beher rûz-ı şerîfi

          Sad mâha bedel olsa ayn-ı ziyandır"

 

Ramazaniyye yazanlar, çocukların oruç merakına da değinmişlerdir

 

Ramazan orucu sadece buluğ(ergenlik) çağına erenler için farz olan bir ibadet olsa da bu mübarek ayda en çok da çocuklar oruç tutmak ister. Hangimiz anne babamıza "İlle de oruç tutacağım, sahura kalkacağım" diye diretmemişiz? Hatta çocukların öğleye kadar tuttukları yarım gün orucuna kültürümüzde "tekne orucu" denilmiştir. Demek ki bu oruç tutma arzusu milletimizin körpe kuzularında hep vardı ki Enderunlu Vâsıf da bu duruma şöyle değinmiştir:

 

“Sıbyân-ı heves ni'met-i savm ile demekte

Bu şeb beni cânım nene sahûra uyandır”

 

Osmanlı'nın önemli devlet adamlarından (sadrazamlarından), aynı zamanda şair ve çevirmen de olan Koca Râgıp Paşa (1698-1763), birçok Osmanlı şairinin eserlerinde işlediği Ramazan konusunu şiirlerinde işlemiş, buna dair "Kaside-i Ramazaniyye" isminde uzun bir şiir yazmıştır. Bağdat Valisi Ahmet Paşa'nın övgüsünün yer aldığı bu kaside, Koca Râgıp Paşa'nın Divan'larına girmemiştir. Bu şiirde Ramazan’a dair şunları söylüyor Koca Râgıp Paşa:

 

          "Ne aceb sür‘at ile geldi bu yıl mâh-ı sıyam

           Çekdi bir baş gelüp belde-i Bâgdâda licâm

          Giceyi gündüze katmış ne şitâb ile gelür

          Müjde-i ıyda gider sanki mübârek ikdâm

          Şöyle bir gaflet ile basdı ki tasvîr idemem

          Gûyiyâ bezmi basan şahne gibi bî-hengâm"

 

 

Celveti Dergâhı'nda Aziz Mahmud Hüdâyi tarafından yetiştirilen 17. yüzyıl mutasavvıf şairlerinden Fenâyî Mehmet Cennet Efendi (1577?-1665) de Ramazanın gönülleri şen eylediğini, iki cihanı da nurlara boğduğunu söyler şu güzel Ramazaniyyesinde:

 

          "Dil-i mahzûnumuzu eyledi şâd u handân

          Geldi yümn ile yine şehr-i mübârek ramazân

          Oldu nûruyla ziyâ-bahş kamu iki cihân

          Geldi ‘izzetle yine şehr-i mübârek ramazân

          Etdi kullarına in’âmını Mevlâ-yı Kerîm

          Bâb-ı fazlını açıp eyledi ihsân-ı ‘azîm

          Umarız ere makâmına geçen ahd-i kadîm

          Geldi yümn ile yine şehr-i mübârek ramazân

          Zenb ü taksîrimizi rahmeti ede sâlib

          Mâsivâ resmi ola dîde-i dilden âib

          Cân u dilden olalım ru’yet-i yâre tâlib

          Geldi ‘izzetle yine şehr-i mübârek ramazân

          Burc-ı mes’ûda erip tâli’imiz ola saîd

          Gecemiz kadri bulup rûzumuzu eyleye îd

          Hâsıl olsun der isen sûret-i manâ-yı ümîd

          Geldi devletle yine şehr-i mübârek ramazân

          Savm u tesbîhimizi eyleye lutfuyla kabûl

          İki âlemde nasîb ede visâline vüsûl

          Kıla ihsân Fenâyî kuluna fevka’l-me’mûl

          Geldi yümn ile yine şehr-i mübârek Ramazân"