İslâm tarihinin ilk kadın denizcisi: Seyyide Hurra

Kaynaklarda net olmamakla beraber isminin Fatıma yahut AiÅŸe olduÄŸu bilinen Seyyide yahut Sitt Hurra, 1493'te Fas'ın ÅžafÅŸavan (Chefchaouen) ÅŸehrinde doÄŸmuÅŸtur. Bu ÅŸehir ise Seyyide Hurra'nın babası Ali bin Musa bin RaÅŸid (bazı kaynaklarda Ali bin RaÅŸid Alami) tarafından 1471'de kurulmuÅŸtur. Ali bin Musa bin RaÅŸid, reconquista yani yeniden fetih olarak bilinen, Ä°ber Yarımadası’nın Katoliklerce yeniden kontrolüyle sonlanan dönemde, Gırnata'nın düÅŸüÅŸ tarihi olan 1492'den evvel MaÄŸrib topraklarına geçen Endülüslülerdendi.

Seyyide Hurra'nın annesi ise bugünkü Ä°spanya'nın güney kısmında bulunan Cádiz ÅŸehrinden Caterina Fernandez adında bir Katolik’ti. Ali bin Musa bin RaÅŸid ile evlendik ve ihtida ettikten sonra Zehra ismini alsa da eski ismini de muhafaza etmiÅŸ ve Zehra Fernandez ÅŸeklinde kayıtlara geçmiÅŸtir. Yine aynı ÅŸekilde Zehra Fernandez'in kardeÅŸi de mühtedi bir Ä°spanyol’du.

Ä°spanyol ressam Francisco Pradilla Ortiz'in 1882'de yaptığı bu tabloda, Gırnata Nasrilerinin son sultanı Ebu Abdullah (Boabdil), ÅŸehrin anahtarını Katolik Kral Ferdinan ve eÅŸi Kraliçe Ä°sabel'e takdim ederken görülüyor.

Seyyide Hurra'nın sıra dışı hikâyesi, Arap televizyonlarında dizi olarak da yayınlandı.

 

1518'de eÅŸinin ölümü üzerine tüm otoriteyi eline alan Seyyide Hurra, Batı Akdeniz'in kontrolü için ziyadesiyle mühim olan Tetvan ÅŸehrinin jeopolitik konumunu ve köklü tersanesini iyi kullanıp, kısa zamanda korsanlıkta önemli baÅŸarılar kazanarak dikkatleri üzerine çekti.

 

Bunun yanında söz konusu dönemde Müslüman korsanlar için en önemli kaynaklardan birini teÅŸkil eden ''fidye'' gelirleri sayesinde ÅŸehri kısa sürede kalkındırdı. Öyle ki Tetvan, döneminde Fas'ın en zengin ÅŸehirleri arasında anılmıştır.

 

Åžayet bahsedilen yıllarda Sebte ve Cebelitarık'ın Portekizliler hâkimiyetinde olduÄŸunu göz önünde bulundurursak, bu baÅŸarıların ehemmiyeti ÅŸüphesiz daha iyi anlaşılacaktır.

 

Bir diÄŸer ilgi çekici husus ise Seyyide Hurra ile Barbaros'un ittifakı hadisesidir. Bazı kaynaklarda Barbaros ile kastedilen Oruç Reis olmakla beraber, Oruç Reis'in 1518'de ÅŸehit olması bu ittifakın Barbaros Hayreddin PaÅŸa ile yapılmış olması ihtimalini kuvvetlendirmektedir. Zira Seyyide Hurra mutlak iktidarı ancak eÅŸinin ölümü üzerine elde etmiÅŸtir. Bu hususta Muhammed el-Mandari'nin ölüm tarihinin net olmayışı, bazı kaynaklarda 1515 ve bazılarında 1518 ÅŸeklinde zikrediliÅŸi de bu hususun netliÄŸe kavuÅŸmasına mani teÅŸkil etmektedir.

 

Yine bazı kaynaklarda Seyyide’nin, Barbaros'a Endülüslü Müslümanlara yardımlarından ötürü hayranlık duyduÄŸundan ve Barbaros’a bu ittifak nedeniyle Tetvanlı Barbaros denildiÄŸi belirtilmektedir.

 

Daha evvel ifade edildiÄŸi üzere Seyyide Hurra'nın liderliÄŸindeki Tetvan deniz gücü, Batı Akdeniz’de Portekiz ve Ä°spanyol donanmalarına karşı amansız mücadeleler vermiÅŸtir. Bu mücadeleyi veren korsanlara bir kadının liderlik etmesi o dönemde epey yankı uyandırmışır.

 

Kendisinden bazı Ä°spanyol kaynaklarında La Honesta yani Dürüst ÅŸeklinde de bahsedilmiÅŸtir. Dönem dönem bu iki Ä°ber devletiyle antlaÅŸmalar imzalayarak Tetvan'ın ticari gelirlerini artırmıştır. Batı Akdeniz üzerinde mücadele edebilecek güce sahip olması dolayısıyla Barbaros'un ilgisini çeken Seyyide Hurra ile Barbaros arasındaki ittifakın boyutu hakkında maalesef pek bir veri bulunmamaktadır. Fakat Seyyide’nin Batılı güçlerle mücadelesi, Barbaros'un ve dolayısıyla Türk denizcilerinin Orta ve DoÄŸu Akdeniz'deki faaliyetlerini kolaylaÅŸtırmıştır.

 

Vattasiler döneminde Fas'ta basılan sikkelerden bir örnek.

 

Seyyide Hurra, 1541’de Vattasi Hanedanı'ndan Fas Sultanı Mûlây Ahmed el-Vattasi ile evlendi. Bu evliliÄŸin tamamen politik mahiyette gerçekleÅŸtiÄŸi düÅŸünülmektedir. Zira evlilik sayesinde, Tetvan hâkimi olması dolayısıyla merkezi otoriteye tabi olmayan Seyyide Hurra, “hanım sultan” konumuna yükseldi.

 

Vattasiler açısından ise siyasi birliÄŸi saÄŸlama adına önemli bir basamak aşılmışken, Tetvan donanması ve dolayısıyla ekonomisi de ülkeye can suyu oldu. Bunun yanında bu evliliÄŸin sebebi, Tetvan için Ä°spanyol ve Portekizlilere karşı ve Vattasiler için de güneyden tehlikeli ÅŸekilde ilerleyen Sa'dilere karşı bir destek arayışı ÅŸeklinde ifade edilebilir.

 

Bu evlilikle ilgili en çok göze çarpan ise Fas hanedanlarının asırlardır süregelen geleneklerine aykırı olarak, izdivacın baÅŸkent Fes ÅŸehri yerine, Seyyide Hurra'nın ısrarı üzerine Tetvan'da gerçekleÅŸtirilmiÅŸ olmasıdır. Åžüphesiz bu durum o dönem için Vattasiler açısından ciddi bir taviz, Tetvanlılar için ise büyük bir onurdur. Yine bu hadise, Seyyide Hurra'nın Tetvan yönetiminden el çekmeyeceÄŸinin açık bir ifadesidir. Nitekim Seyyide, evlendikten sonra da Tetvan'da yaÅŸamaya devam etmiÅŸtir.

 

Seyyide Hurra'nın medfun bulunduğu Şafşavan'daki Reysuniye Zaviyesi'nin girişi.

 

Gel gelelim bir sene sonra, 1542'de Seyyide Hurra, kardeÅŸi ve üvey evladı tarafından düzenlenen bir komplo ile otoritesini kaybetti ve tüm siyasi haklarından feragat etmek durumunda kaldı. Ölümüyle ilgili net bir tarih olmayıp farklı rivayetler mevcuttur. En kuvvetli rivayet, ÅžafÅŸavan'a döndükten sonra 1561 senesinde öldüÄŸü ÅŸeklindedir.

 

Ölümünü müteakip ÅžafÅŸavan'da bulunan Reysuniye Zaviyesi'ne defnedilen Sayyida al-Hurra, Fas ve Ä°slam tarihinde hak ettiÄŸi ilgiye mazhar olamamıştır.

Kabri bugün daha ziyade kadınlarca ziyaret edilen Hurra, Ä°slam tarihine “ilk kadın denizci” olarak geçmiÅŸtir ve hakkında daha ayrıntılı araÅŸtırmalar yapılmasını beklemektedir.

 

 

Müellif: Halil Kaya / Kaynak: Mecra