Suriye'de İran'ın mezhep odaklı stratejik hedefleri

Ä°ran Suriye’de halk ayaklanmasını bastırmak için Esed rejiminin yanında durdu. Bu amaçla milis örgütlerin kurulmasını saÄŸladı ve Åžiilerin kutsal mekânlarını koruma bahanesiyle bazı bölge ülkelerinden binlerce Åžii milisi Suriye’ye getirdi.  

Bununla beraber Suriye’de nüfuzunu güvence altına almak için bürokraside, orduda, güvenlik kurumlarında, üniversitelerde ve ticaret ve ekonomi sektörlerinde kendisine baÄŸlı kiÅŸilerden bir aÄŸ oluÅŸturarak onların kritik karar mercilerinde görev almalarını saÄŸladı. Ayrıca onlarca milyar dolarlık harcamalarını telafi etmek için Suriye’ye ekonomik anlaÅŸmalar dayatarak bazı imtiyazlar elde etti. Dahası, Suriye devletini kendisine bağımlı hâle getirmek için kendisinden kredi almaya zorladı. Ne var ki tüm bunlar yetmezmiÅŸ gibi bir de Suriye’nin toplumsal yapısına yönelik baÅŸka bir çaba içine girdi. Ä°ran’ın bu çabası, Suriye’den çekilme mecburiyetinde kaldığı takdirde, uzun vadeli çıkarlarını koruyabilmek maksadıyla, yumuÅŸak güç politikası doÄŸrultusunda, Suriye halkında Ä°ran’a yakın toplumsal bir taban meydana getirme niyetini taşıyor.

Ä°ran kendi ideolojisine baÄŸlı toplumsal bir tabanın yokluÄŸunda Suriye’deki nüfuzunu uzun vadede koruyamayacağını biliyor. Suriye’de Åžii bir nüfus bulunması bu nüfuzun uzun ömürlü olması açısından çok önemli olmasına raÄŸmen, ÅŸu anda sayılarının çok az olması (2000 yılında toplumun sadece yüzde 1’i Åžii idi) bu amacın gerçekleÅŸmesini zorlaÅŸtırıyor. Ä°ran bu engeli aÅŸmak için, Suriye toplumunda ÅžiiliÄŸi yaymak amacıyla kesintisiz bir çaba içinde. Bu doÄŸrultuda Suriye’deki askerî varlığına son vermeden önce daha büyük kitleleri ÅžiileÅŸtirebilmek için siyasal çözümü geciktirmeye çalışıyor.

Hedef bölgeler

Suriye rejimi ve müttefikleri ÅŸu anda Suriye topraklarının yaklaşık yüzde 65’ini kontrol ediyor. Fakat bu coÄŸrafi bölgedeki bazı noktalar, Ä°ran için daha fazla önem arz ediyor. Åžam ÅŸehri ve çevresi, Suriye’nin güneyi ve Ä°srail, Irak ve Lübnan sınırlarındaki bölgeler Ä°ran için stratejik öneme sahip. Bu nedenle Ä°ran Esed rejiminin iÅŸbirliÄŸiyle söz konusu bölgelerdeki demografik yapıyı sistematik olarak deÄŸiÅŸtirmekte. Milyonlarca Sünni Suriyeli zorla yerinden edilerek mülteci durumuna düÅŸürüldü. Esed rejimi Lübnan’da kalan ve özellikle Åžam ve Humus’un kenar mahallelerine dönmek isteyen çok sayıda Suriyeli mültecinin geri dönmesine izin vermiyor. Lübnan Hizbullahı da Lübnan-Suriye sınırındaki Kasir ÅŸehrinin bulunduÄŸu bölgeyi ele geçirmesinin ardından, yedi sene geçmesine raÄŸmen bölgenin Sünni nüfusunun geri dönmesine izin vermiyor.

Ä°ran Åžam’ın güneyindeki Zeynebiye bölgesini milisler aracılığıyla kontrol ediyor ve Beyrut’un güneyindeki Åžii bölgesi gibi Åžam’ın güneyinde de benzer bir bölge oluÅŸturmayı planlıyor. Nitekim bu amaçla, yerel aracılar vasıtasıyla bölgede mülk ve arazi satın almakta. Ayrıca Åžam’ın eski bir semtinde bulunan Seyyide Rukiye türbesine yakın bölgelerde mülk sahiplerine baskı yaparak mülklerini satmaya zorluyor. DoÄŸu Guta ve Daria gibi, sakinlerinin ülkeyi terk etmek zorunda kaldığı ve artık geri dönemeyeceÄŸi bölgelerde gayrimenkul satın almak için ciddi çaba sarf edilmekte.

Ä°ran’ın dikkatini çeken bir baÅŸka yer, coÄŸrafi konumuyla Deyrizor ili olmuÅŸtur. Deyrizor Suriye’yi Irak’a baÄŸlayan bölge ve Tahran-Akdeniz karayolu üzerinde yer alıyor. Ä°ran’ın bu bölgeye ilgisi elbette yeni bir durum deÄŸil. Ä°ran’ın bu bölgede ÅžiiliÄŸi yayma çabaları 1980’lerin sonlarına dayanıyor. Son dönemde DEAÅž’ın bölgeden çıkarılmasının ardından Ä°ran, ÅžiiliÄŸi yayma çabalarına bu kez “teÅŸvik ve tehdit” politikasıyla yeniden baÅŸladı. Böylece maddi ve manevi yardım ve destek saÄŸlayarak halkla yakınlaÅŸmaya çalıştı. ÖrneÄŸin Ä°ran bu ÅŸehirde rejimin kontrolünde bulunan, yıkılma durumuna gelmiÅŸ saÄŸlık merkezlerinden çok daha iyi ve donanımlı bir hayır hastanesi ve birkaç saÄŸlık merkezi inÅŸa etti. Ayrıca bazı cadde ve parkları yeniden onardı. Fakat bunlara karşılık, varlığını pekiÅŸtirmek için ilin güneydoÄŸusunda, ÇeÅŸme Ali adıyla yeni bir kutsal mekân inÅŸa etti ve birkaç gün sonra geri adım atmak zorunda kalsa da ilin doÄŸusunda bulunan camilerde Åžii ezanı okutturdu.

Ä°ran’ın Suriye’nin güneyine olan ilgisi, Lübnan’ın güneyinde olduÄŸu gibi, Ä°srail ile sınır bölgelerinde benzer bir konuma sahip olmak istemesinden kaynaklanıyor. Ä°ran’a baÄŸlı milislerin Ürdün ve Ä°srail sınırından en az 40 kilometre geri çekilmesini gerektiren anlaÅŸmanın ardından, Ä°ran bölgedeki varlığını pekiÅŸtirmek için yeni yollar aramaya baÅŸladı. Bu doÄŸrultuda ÅžiiliÄŸi yaymak için, Suriyeli gençleri kendisine baÄŸlı yerel milis gruplarda örgütleme giriÅŸiminde bulundu.

ÅžiiliÄŸi yayma araçları

Esed rejimi ve müttefiklerinin halka karşı savaşının Suriye halkı için felaket sonuçları oldu. Ülkenin altyapısının yüzde 40’ı tahrip edildi; nüfusun yüzde 90’ı yoksulluk sınırının altına düÅŸtü; tüm okulların yüzde 40’ı, hastanelerin ve saÄŸlık merkezlerinin yüzde 30’u tamamen veya kısmen yıkıldı ve okul çağındaki çocukların yüzde 35’i eÄŸitimden mahrum kaldı. VatandaÅŸlar iÅŸsizlikten, iÅŸ fırsatlarının olmayışından, yerel para biriminin devalüasyonundan, yüksek enflasyondan ve hatta temel ürünlerin eksikliÄŸinden muzdarip. Ä°ran ise halkın karşı karşıya kaldığı bu ÅŸartları ÅžiiliÄŸi ve kendi ideolojisini yaymak için altın bir fırsat olarak deÄŸerlendiriyor. Nitekim “hayır kurumları” vasıtasıyla giysi, örtü ve kırtasiye malzemeleri gibi maddi destekte bulunmak, sosyal olanaklar, saÄŸlık ve eÄŸitim hizmetleri saÄŸlamak, kültürel, eÄŸlence amaçlı ve dinî faaliyetler düzenlemek yoluyla vatandaÅŸları yanına çekip ÅžiileÅŸtirmeye çalışıyor.

Ä°ran’ın Suriye’de ÅžiiliÄŸi yaymaya çalıştığı, Aleviler ve Ä°smaililerle beraber diÄŸer hedef kitleler ise ÅŸöyle sıralanabilir.

Çocuklar ve gençler

Ä°ran’ın Suriye’de ÅžiiliÄŸi yaymaya yönelik faaliyetleri son otuz yılı kapsıyor. Buna raÄŸmen bu süre zarfında Ä°ran, Åžii olan orta yaÅŸlı veya yetiÅŸkinlerin daha çok maddi çıkarlar güderek mezhep deÄŸiÅŸtirdiklerini gördüÄŸünden, bu kesimlere Ä°ran’ın çıkarlarını korumak açısından pek güvenemiyor. Bu nedenle dikkatini daha çok çocuklara ve gençlere yöneltmiÅŸ durumda. Ä°ran okulları kontrol etmek, müfredatı deÄŸiÅŸtirmek ve izcilik merkezleri kurmak gibi çeÅŸitli yöntemlerle, ÅžiiliÄŸin nüvelerini yeni kuÅŸakların kafasına yerleÅŸtirmeye çalışıyor.

Ä°ran’ın bu konudaki ilk adımı, özellikle Åžam, Deyrizor ve Halep bölgelerinde savaÅŸta zarar görmüÅŸ onlarca okulun yeniden inÅŸa edilmesiyle atıldı. ÖrneÄŸin Mart 2017’de Ä°ran Ä°mar Cihadı Kurumu, Halep’te hasarlı toplam 85 okuldan 55’inin onarımını tamamladı. Bu okullar Åžii propagandası için temel hedeflerden biri hâline geldi. Ä°ranlı yetkililerin ve milis grupların komutanlarının bu okullara yaptıkları sık ziyaretlere ve gerçekleÅŸtirilen çeÅŸitli programlara ek olarak, Ä°ran yoksul öÄŸrencilere yardım dağıtarak birçok ihtiyaç sahibi aileyi çocuklarını bu okullara göndermeye teÅŸvik ediyor. Ä°ran’ın baÅŸlattığı bu giriÅŸimler, geldiÄŸimiz noktada resmiyet kazanmış durumda. Ocak 2020’de Ä°ran EÄŸitim ve ÖÄŸretim Bakanlığı Suriye EÄŸitim Bakanlığı ile bir mutabakat zaptı imzaladı. Bu mutabakat zaptına göre Ä°ran Suriyeli öÄŸretmenler için eÄŸitim kursları açacak, ders kitaplarının hazırlanmasında ve basılmasında yardımcı olacak ve 250 okulu onaracak. Suriye EÄŸitim Bakanlığı daha sonra iç kamuoyunda bu yönde oluÅŸan tepkileri yatıştırmak için, Ä°ran’ın okulları onaracağını reddetse de Ä°ran’ın bu projeden gerçekten geri çekilmesi uzak bir ihtimal.

Ä°ran, okullara yönelik bu ilgisinin yanı sıra Åžam, Deyrizor ve Halep bölgelerinde “Ä°mam Mehdi Ä°zcileri” ve “Velayet Ä°zcileri” adlı iki izci topluluÄŸu kurdu. Bu iki topluluk Åžii ve Sünni çocuk ve gençlerden üyeler kabul etmekte ve eÄŸitim, din, spor, sanat ve benzeri alanlarda programlar düzenlemekte. Ayrıca gönüllülerden ihtiyacı olanların ailelerine maddi yardım saÄŸlamakta. Bu faaliyetlerin ideolojik yönü çok ağır basıyor. TopluluÄŸun kendi yayınladığı görüntülere göre, askerî üniformalar giymiÅŸ gönüllü çocuklar dinî bir törene katılarak mezhep ihtilaflarını körükleyen sloganlar atıyorlar. Bazı raporlara göre bu iki topluluk ÅŸimdiye kadar 10 binden fazla çocuk ve gencin kendisine katılmasını saÄŸlayabildi.

Ä°ran için bölgedeki en önemli adamı olarak kabul edilen ve ABD tarafından suikastle öldürülen Kasım Süleymani

Yerel milis grupların üyeleri ve onların aileleri

Ä°ran gençleri kendi milis güçlerine katmak için çeÅŸitli yöntemler kullanıyor. Bu gruplara katılacak kiÅŸiler için temel hizmetler ve dokunulmazlık saÄŸlıyor. Buna göre, katılmak isteyen gençler güvenlik güçleri tarafından takip ediliyor olsalar bile, bu gruplara katıldıktan sonra güvenlik güçleri onları takipten çıkarıyor. Aşırı yoksulluk, iÅŸ imkânlarının olmaması ve güvenlik güçleri tarafından takip edilmenin bir sonucu olarak, Esed rejimine karşı protestolara katılanlar dâhil olmak üzere çok sayıda genç bu gruplara katılmış durumda. ÅžiiliÄŸe inanmak üye olmak için gereken ÅŸartlardan biri olmasa da bu gençler üye olduktan sonra Ä°ran’ın yumuÅŸak güç programlarıyla ÅžiiliÄŸe çekilmekte. Sonraki aÅŸamada çeÅŸitli etkinlikler ve programlarla aileleri cezbedilmeye çalışılıyor. Milis grupların mensuplarının aileleri ÅžiiliÄŸin yayılmasında en önemli hedef kitlelerden biri. ÖrneÄŸin Ä°ran Halep’in güney ve doÄŸusundaki kenar mahallelerinde “Bâkır Tugayı” militan grubu da dâhil olmak üzere “Neyreb Alayı’nın” çok sayıda üyesini ÅžiileÅŸtirmeyi baÅŸardı. Halen Safira kentinde, çoÄŸu Bâkır Tugayı üyesi olarak ÅžiiliÄŸe geçen yüzlerce Åžii aile yaşıyor.

AÅŸiret reisleri ve kanaat önderleri

Yukarıdaki gruplara ek olarak, Ä°ran aÅŸiret reisleri ve nüfuzlu yerel kiÅŸilerin etkisinin farkında olarak onları kendisiyle aynı çizgiye getirmeye çalışıyor. Ä°ran bazı aÅŸiretlerin Ehl-i Beyt soyundan gelmelerini suiistimal ederek reislerine yakınlaÅŸmaya ve böylece ÅžiiliÄŸi aralarında yaymaya çalışıyor. BeÅŸinci Ä°mam Muhammed el-Bâkır’ın soyundan geldikleri iddia edilen Baggara aÅŸiretinin reislerinden biri, bu çabaların sonucunda Ä°ran’la ittifak kurdu. Bu ittifaktan sonra, söz konusu ÅŸahıs, Halep’in güneydoÄŸusunda Ä°ran’a baÄŸlı en güçlü yerel milislerden olan Bâkır Tugayı’nı kurdu ve bu tugayın üyelerinin çoÄŸu aileleriyle birlikte ÅžiiliÄŸe geçti. Öte yandan Ä°ran, resmî Sünni kurumlarından birçok Sünni din adamını yanına çekmeyi de baÅŸardı. Böylece bu din adamları, Ä°ran’ın Ä°srail karşıtı konumunu gerekçe göstererek Ä°ran propagandası yapıyorlar. Suriye BaÅŸmüftüsü Ahmed Bedrettin Hassun gibi, bu kiÅŸiler ÅžiiliÄŸe geçmemiÅŸ olsalar da siyasi ÅžiiliÄŸi desteklemekteler.

Sonuç

Ä°ran krize yönelik herhangi bir siyasi çözümün sonucunda Suriye’den askerî olarak geri çekilmek zorunda kalacağını biliyor. Bu nedenle hem devlet kurumlarında hem de Suriye toplumunda etkinliÄŸini sürdürebilmek için her türlü çabayı sarf ediyor. Ä°ran Suriye halkının zor yaÅŸam koÅŸullarından yararlanarak ÅžiiliÄŸi onların arasında yaymak suretiyle kendine bir toplumsal taban oluÅŸturmaya çalışıyor. ÅžiiliÄŸi Suriye’deki Aleviler ve Ä°smaililer arasında yayma çabalarının yanı sıra, Tahran-Akdeniz hattına ve Irak, Lübnan ve Ä°srail sınırlarına yakın bölgelerde stratejik öneme sahip alanlara daha fazla odaklanmış durumda. Ä°ran’ın ÅžiiliÄŸi Sünniler arasında yayma projesi çeÅŸitli zorluklarla yüz yüze. Halkın göstereceÄŸi olası direnç bunlardan biri. Bir diÄŸer olasılık ise mali kaynaklar ve teÅŸviklerin kesildiÄŸi veya koÅŸulların deÄŸiÅŸtiÄŸi takdirde mezhep deÄŸiÅŸtirenlerin tekrar ÅžiiliÄŸi terk etmeleri. Bu endiÅŸelerin bir sonucu olarak Ä°ran, daha çok çocuklara ve gençlere odaklanmış durumda. Ä°ran böylece Suriye’deki nüfuzunu gelecekte de sürdüreceÄŸini umuyor. ÅžiiliÄŸi Suriye toplumunda yayma çabaları sadece dinî saiklere dayanmıyor; inancın Ä°ran’ın siyasi emelleri uÄŸruna bir araç hâline gelmesinden kaynaklanıyor.

Analiz: Dr. Muhammed Abdulmecid  [Lisans, yüksek lisans ve doktora derecelerini Tahran Üniversitesi’nde tamamlayan Dr. Muhammed Abdulmecid Ä°ran AraÅŸtırmaları Merkezi (Ä°RAM) kıdemli analistidir]