İran'ın Karabağ tutumu nasıl okunmalı?

Ä°kinci ayına giren KarabaÄŸ çatışmaları Azerbaycan’ın ilerlemesiyle devam ediyor. Azerbaycan ordusu savaÅŸ meydanında ciddi bir baÅŸarı elde ediyor ve özellikle güneyde, kayda deÄŸer ölçüdeki toprağını yasal bir ÅŸekilde iÅŸgalden kurtarmış durumda. Sahada elde ettiÄŸi kazanımları garantiye alan diplomatik bir tutum da izleyen Azerbaycan, tüm baskılara raÄŸmen baÅŸarılı bir duruÅŸ sergiliyor. Çatışmalar önceki yılların aksine kısa süreli olmayıp Azerbaycan hesabına ciddi kazanımlarla devam edince, Rusya kadar Ä°ran’ın tutumu da, Ermenistan’ı kurtarmak adına atacağı adımlar da merak konusu oldu. Ä°ran KarabaÄŸ ile ilgili diplomasi meydanına girmekte gecikmesini Bakü, Moskova, Erivan ve Ankara’ya özel elçi göndererek telafi etmeye çalışsa da, anlaşılan bir türlü dikkate alınmayı baÅŸaramadı. Bu noktada, Tahran’ın KarabaÄŸ konusunda özellikle ilk haftalarda yaÅŸadığı kafa karışıklığı ve yanlış hesapları gündeme geldi. Zaman ilerledikçe (önceki tavrının tersine olacak ÅŸekilde) Azerbaycan’dan yana tavır alarak söylem deÄŸiÅŸikliÄŸine gitmesi, Ä°ran’ın konumunu uzaktan anlamayı zorlaÅŸtırıyordu ki Ä°ran lideri Ali Hamaney’in 3 Kasım’da suskunluÄŸuna son vererek yaptığı açıklama tablonun netleÅŸmesine yardımcı oldu, Ä°ran’ın bundan sonraki tutumunu anlamayı kolaylaÅŸtırdı.

Hamaney neler dedi, neler demedi?

Ä°ran’ın lideri, daha doÄŸrusu ülkenin gerek iç gerekse dış politikasının birinci gücü Ayetullah Ali Hamaney, KarabaÄŸ konusundaki suskunluÄŸunu 3 Kasım Salı günü bozdu. Hamaney KarabaÄŸ hakkındaki yorumunu, ABD’nin Tahran BüyükelçiliÄŸi’nin iÅŸgalinin (1979) yıldönümü münasebetiyle düzenlenen etkinlikler kapsamındaki konuÅŸmasında yaptı. Ä°ran liderinin önceden kaydedilen konuÅŸması törene baÄŸlı etkinliklerde televizyonlardan yayımlandı. Hamaney savaşın çok acı verici olduÄŸunu ve bölgenin güvenliÄŸini tehdit ettiÄŸini söyledi ve yine de “Azerbaycan topraklarını özgürleÅŸtirme hakkına sahiptir” dedi. Fakat “Ermenistan'ın kontrolündeki Azerbaycan toprakları” ifadesini kullanarak “iÅŸgal” kelimesini söylemekten kaçındı. Ä°ran lideri bu yöntemle, daha önce suskunluÄŸundan doÄŸan boÅŸluÄŸu dolduran propagandanın da daha net anlaşılmasına yardımcı oldu: Hamaney’in suskun kaldığı ve özellikle Ä°ran Türklerinin yönetimin Ermenistan’a desteÄŸi yüzünden ayaklanıp itiraz ettikleri bu süreçte sergilenen yoÄŸun propaganda sırasında Devrim liderine atfedilen “KarabaÄŸ Ä°slam toprağıdır” cümlesi tekrar edildi ve Ermenistan’ın “Velayet-i Fakih” gözünde de iÅŸgalci olduÄŸu söylendi. Bu bilindik propaganda, bir tek Ä°ran içinde deÄŸil, Ä°ran’ın mezhep eksenli politikalarının etkisinde olan/olması istenen her yerde yoÄŸun bir mesai harcanarak sunuluyordu. Ali Hamaney sustukça, bu iÅŸ kolaylıkla, Ä°ran’dan görmeye alışık olduÄŸumuz yöntem ve merciler aracılığıyla, geniÅŸ bir biçimde tekrar ediliyordu. Fakat Hamaney’in dili Ermenistan’a “iÅŸgalci” demeye varmayınca, kendisi adına söylenen çoÄŸu renkli, radikal cümle de havada kalmış oldu. Hamaney Azerbaycan’ın geri kazandığı topraklardaki Ermenilerin güvende olması gerektiÄŸini ifade etti; fakat savaÅŸ sırasında defalarca Gence, Terter ve Berde’de hedef alınan Azerbaycanlı siviller hakkında tek bir kelime etmedi.

Ayrıca Hamaney konuÅŸmasında, sair yetkililer tarafından da sürekli tekrarlandığı gibi, Türkiye’yi kastederek “bazıları inkâr etseler de bölgeye teröristlerin getirildiÄŸine dair güvenilir raporlar” aldığını ifade etti. Hamaney “teröristler sınırlarımızın yakınına yerleÅŸtirilmemelidirler” diyerek “bizim sınırımıza yakınsa ve bir tehlike hissedilirse kesinlikle sert karşılık verilecektir” ifadelerini kullandı. Böylelikle, sürecin başından beri üst düzey yetkililerin ve Hamaney’e yakınlığıyla bilinen medya organları da dahil olmak üzere Ä°ran basınının aralıksız dile getirdiÄŸi “Türkiye’nin Suriye’den getirdiÄŸi teröristleri KarabaÄŸ’a yerleÅŸtirdiÄŸi” iddiaları, bu kez bizzat Hamaney tarafından dillendirilmiÅŸ oldu. Ä°ran’ın olaylarla ilgili tutumu netleÅŸirken, sürecin devamında nasıl bir yol izleyeceÄŸi de merak edilen gündem maddelerinden biri haline geldi.
Hamaney hatt-ı harekâtını da göstermiÅŸ oldu

Ä°ran’da özellikle dış siyasetle ilgili ifade edilenler, alınan tüm kararların altında imzası olan Hamaney’in talimatıyla bir uygulama söz konusu deÄŸilse, eylemden ziyade söylemin bir parçası olarak görülür. Yani Hamaney iÅŸin içinde yoksa, Ä°ran’ın yürütmek istediÄŸi propagandayı diplomasi elemanlarıyla icra ediyor olması pek muhtemeldir. Dolayısıyla söylenen her ÅŸeyden her an cayılarak 180 derecelik bir dönüÅŸ sergilenebilir. KarabaÄŸ konusunda Hamaney’in bunca zaman sessiz kalması ise Ä°ran’ın ne beklediÄŸinin ne de istediÄŸinin gerçekleÅŸtiÄŸinin göstergesi. Ä°ran KarabaÄŸ’ın iÅŸgali konusundaki genel tavrında ve iÅŸgalin sürdüÄŸü yıllarda olduÄŸu gibi, bu sefer de net bir ÅŸekilde Ermenistan’dan yanaydı. Anlaşılan Tahran, Azerbaycan Cumhuriyeti’nin meseleyi çözmek için bu denli kararlı olduÄŸunu ve sahada da bu denli baÅŸarı sergileyebileceÄŸini öngöremedi. Ayrıca Rusya’nın Azerbaycan’a ciddi bir engel çıkarmadığını gören Ä°ran, kendisinin tek başına bir giriÅŸimde bulunamayacağını da gayet iyi biliyor. DiÄŸer taraftan kendi bünyesinde bulunan ve nüfusunun yüzde 40’lık dilimini oluÅŸturan Türklerin, alınan tüm önlemlere raÄŸmen ikna olmayarak protesto gösterileri yapacağını da sanmıyordu. Kısacası, Ä°ran KarabaÄŸ meselesinin bu noktaya gelerek Ermenilerin bu kadar zayıf düÅŸeceÄŸini tahmin edemedi; edebilmiÅŸ olsaydı da bunun önüne geçemezdi.

Mevcut aÅŸama itibariyle, Ali Hamaney’in Azerbaycan’ın topraklarını geri alma hakkı olduÄŸunu net bir ÅŸekilde itiraf etmesi Ä°ran’ın resmî açıklaması olarak görülebilir; zira Hamaney’in aÄŸzından çıkmış bir ifadeden dönülmesi kolay kolay gerçekleÅŸebilecek bir iÅŸ deÄŸil. Ayrıca daha da önemlisi, Ä°ran Azerbaycan’ın her sahada kaydettiÄŸi ilerlemenin önüne geçemediÄŸini görünce, “treni kaçırmadan” son vagonuna atlamaya çalışmış izlenimi veriyor. Ä°ran’ın propaganda diliyle yayın yapan medya kuruluÅŸlarının Hamaney’in ifadelerini açıklamamasından hemen sonra geniÅŸ bir ÅŸekilde görerek “Hamaney Azerbaycan’ı KarabaÄŸ’ı geri kazanmak konusunda destekliyor” minvalinde attıkları baÅŸlıklar, kamuoyu baskısını hafifletmek adına kullanılıp zan altından kurtulmak için, kendilerine adeta bir nefes yolu açtı.

Fakat dikkatten kaçan veya en azından Tahran’ın propaganda diliyle konuÅŸanların gölgelemek istedikleri baÅŸka bir husus daha var. Hamaney’in konuyla ilgili söylediÄŸi kaç cümlede sarf ettiÄŸi “Uluslararası sınırlara saygı gösterilmeli, yani iki taraf da ülkelerin uluslararası sınırlarını ihlal etmemeli” sözüne dikkat edilmeli. Ne Azerbaycan ne de Ermenistan’ın KarabaÄŸ konusunda uluslararası sınırlarla ilgili herhangi bir iddiası varken Hamaney tam olarak neyi kastediyor? Her ne kadar yetkili ağızlar tarafından söylenmese de Türkiye’de Nahçıvan konusu birkaç defa gündeme geldi. Azerbaycan Cumhuriyeti’nin toprakları ile Özerk Nahçıvan Cumhuriyeti arasında Ermenistan’ın tarihte “Zengezur” ismiyle bilinen bölgesinin Azerbaycan’a ilhakı bahsi resmi olmayan bazı kaynaklarca birkaç kez zikredildi. Hamaney’in tam da bu noktada “dışarıdan terörist getirilmesine” ve “uluslararası sınırları tehlikeye atacak unsurlara” vurgu yapması, Ä°ran’ın bu aÅŸamada alabileceÄŸi pozisyonu gösteriyor. GeçtiÄŸimiz günlerde Azerbaycan, Ä°ran sınırlarını iÅŸgalden kurtarıp sınır güvenliÄŸini saÄŸladığını duyurdu; hatta CumhurbaÅŸkanı Ä°lham Aliyev Ä°ran ve Azerbaycan halklarını bu vesileyle tebrik etti. Ayrıca Ä°ran DışiÅŸleri Bakanı Muhammed Cevad Zarif, Hamaney gibi bölgede teröristler olduÄŸunu iddia etse de bunların sınıra yakın noktalarda olmadığını ifade etmiÅŸti. Fakat buna raÄŸmen Ä°ran, Azerbaycan ve Ermenistan ile sınır bölgesinde geniÅŸ bir tatbikat baÅŸlatarak Devrim Muhafızları Ordusu’nu (DMO) sınıra konuÅŸlandırdı. Tüm bu yapılanlar ve Hamaney’in söyledikleri yan yana getirilince, Ä°ran’ın ilerleyen süreçte büyük bir maceraya girmemekle birlikte, Ermenistan’ın tuttuÄŸu istikamette Ankara karşıtlığını sürdüreceÄŸini gösteriyor.
Ä°ran eylem kadar söylemi de güçlü tutacak

KarabaÄŸ konusunda Ä°ran’ın yaptıklarından çok söyledikleri konuÅŸuldu. Hamaney’in konuyla ilgili görüÅŸlerini ancak çatışmaların ikinci ayında beyan etmesi de Ä°ran’ın istediklerini gerçekleÅŸtirememiÅŸ olduÄŸu ÅŸeklinde yorumlanıyor. Ayrıca, Gürcistan hem hava hem kara sınırlarını Ermenistan’a kapattıktan sonra Erivan’ın kullandığı tek çıkış kapısının Ä°ran olduÄŸu gerçeÄŸi ortada duruyorken, deÄŸil Azerbaycan’ı desteklemek, tarafsızlık iddiaları bile abesle iÅŸtigal kabul ediliyor. Ancak Ä°ran’ın keskin bir ÅŸekilde söylem deÄŸiÅŸikliÄŸine gitmesinin, içeriden itiraz sesleri yükselince gerçekleÅŸtiÄŸini görmemek mümkün deÄŸil. Ä°ran’ın (eylemlerinden bağımsız olarak, hatta tam aksine) Azerbaycan’ı destekliyor olduÄŸu görüntüsünü vermesi, özellikle çoÄŸunluÄŸu Åžii olan Azerbaycan dururken Hıristiyan Ermenistan’ı desteklediÄŸi gerçeÄŸini örtebilmek adına son derece önemli. Bu algıya, Ä°ran’ın içinde olduÄŸu kadar, hatta daha fazlasıyla dışarıda da önem veriliyor.

GeçtiÄŸimiz günlerde önce Instagram sonra da Twitter’da Ali Hamaney’e ait Türkçe resmi hesap açılması, Türkiye kamuoyunun da ne kadar önemsendiÄŸinin bir göstergesi. Ä°ran (Türkiye’ye kıyasla çok daha kısıtlı imkanlarına raÄŸmen) yıllar önce kurduÄŸu ve hedef kitlesi Türkiye kamuoyunu olan aktif Türkçe haber ajanslarıyla da bunu göstermiÅŸti. ÇoÄŸu Ä°ran uzmanına göre Ä°ran’ın “pimi çekilmiÅŸ bomba” misali büyük siyasal ve toplumsal deÄŸiÅŸimlere gebe olduÄŸu gerçeÄŸi göz önünde bulundurulursa, Ä°ran kamuoyuna ulaÅŸabilmenin de ne derece önem taşıdığı daha net anlaşılacaktır. Bu noktada, Türkiye’den Farsça yayın yapan veya bir ÅŸekilde doÄŸrudan Ä°ran kamuoyuyla iletiÅŸim içinde olan kuruluÅŸların nitelik ve niceliÄŸi düÅŸünüldüÄŸünde, durumun hiç de iç açıcı olmadığı görülecektir.

Analiz: Taha Kermani / Anadolu Ajansı