Dünya genelinde Kovid-19 aşı çalışmaları ne durumda?

Dünya SaÄŸlık Örgütü (DSÖ) verilerine göre, 2 Ekim itibarıyla dünya genelinde 42 COVID-19 aşı adayı, klinik denemelerle insanlar üzerinde test edilirken, 151 aşı adayı da klinik öncesi geliÅŸtirme aÅŸamasında bulunuyor. Klinik deneme aÅŸamasına geçen aşılardan 18'i birinci, 14'ü ikinci, 10'u ise üçüncü aÅŸamada insanlar üzerinde test ediliyor.

Türkiye'nin 3 aşı adayı insan üzerinde denenecek

Türkiye'den klinik öncesi geliÅŸtirme aÅŸamasında 13 aşı adayı bulunuyor.

Ege Üniversitesi, Selçuk Üniversitesi, Erciyes Üniversitesi, Mehmet Ali Aydınlar Üniversitesi, Acıbadem Labmed SaÄŸlık Hizmetleri AÅž, Ankara Üniversitesi, Ä°zmir Biyotıp ve Genom Merkezi, BoÄŸaziçi Üniversitesi, Bezmialem Vakıf Üniversitesi, OrtadoÄŸu Teknik Üniversitesi ve Koçak Farma, COVID-19 aşısı için çalışmaları yürütüyor.

SaÄŸlık Bakanı Fahrettin Koca, 3 Ekim'de yaptığı açıklamada, bu aşılardan 3'ünün klinik deneme aÅŸamasına geldiÄŸi duyurdu.

Bakan Koca, Erciyes Üniversitesince geliÅŸtirilen 2 aşı adayıyla Koçak Farma ÅŸirketinin Bakanlığın desteÄŸiyle geliÅŸtirdiÄŸi aşı adayının, hayvanlar üzerinde yapılan testlerde baÅŸarı saÄŸladığı ve böylece klinik öncesi çalışmaları tamamladığını aktardı.

Söz konusu aşı adaylarının kısa sürede insanlar üzerinde test edilmeye baÅŸlanacağını ifade eden Koca, Ankara Üniversitesinin geliÅŸtirdiÄŸi aşı adayının da klinik denemeleri için SaÄŸlık Bakanlığına ve Türkiye SaÄŸlık Enstitüleri BaÅŸkanlığına (TÜSEB) müracaatlarda bulunduÄŸu, Selçuk Üniversitesince geliÅŸtirilen bir baÅŸka aşı adayının da klinik denemelere baÅŸlamaya yakın olduÄŸunu söyledi.

Potansiyel aşılar deneniyor

SaÄŸlık Bakanı Koca, 17 Eylül’de yaptığı açıklamada, Çinli Sinovac firmasının geliÅŸtirdiÄŸi aşı adayı "Coronavac"ın Hacettepe Üniversitesinde görevli 3 gönüllü saÄŸlık çalışanı üzerinde test edilmeye baÅŸlandığını duyurdu.

Coronavac, "Türkiye’de insanlar üzerinde denenen ilk potansiyel COVID-19 aşısı" oldu.

Koca, ABD'li ilaç ÅŸirketi Pfizer’in BioNTech ile geliÅŸtirdiÄŸi aşı adayının 3'üncü aÅŸama denemelerine izin verildiÄŸini, Rusya’nın aşı adayı için yaptığı müracaatın da deÄŸerlendirildiÄŸini söyledi.

Çin menÅŸeili aşının ilk baÅŸta 1200 saÄŸlık çalışanı üzerinde deneneceÄŸini vurgulayan Koca, devamında denek sayısının 12-13 bine çıkarılmasının planlandığı bilgisini paylaÅŸtı.

CoronaVac, Hacettepe'nin ardından Kocaeli, Ä°stanbul-CerrahpaÅŸa, UludaÄŸ üniversiteleri ile Ankara Åžehir Hastanesinde denenmeye baÅŸlandı.

Klinik öncesi safhayı tamamlayıp insanlar üzerinde test edilmeye hazırlanan "yerli aşılar" için de yurt içinde imalat hazırlıkları sürdürülüyor.

Dünya aşı için seferber oldu

COVID-19 salgını, tüm dünyayı etkisi altına alırken, salgından çıkışın anahtarı olarak görülen aşı geliÅŸtirme çalışmaları aynı anda birçok ülkede birden yürütülüyor.

Devlet kurumları, araÅŸtırma kuruluÅŸları, biyoteknoloji ve ilaç ÅŸirketleri, COVID-19'a karşı bağışıklık saÄŸlayacak aşı geliÅŸtirmek üzere seferber olmuÅŸ durumda.

Devletler ve uluslararası kuruluÅŸlar, aşı çalışmalarına daha önce görülmemiÅŸ miktarlarda mali kaynak saÄŸlarken, ÅŸirketler de henüz klinik deneme aÅŸamasındaki aşılardan yüz milyonlarca doz üreterek büyük riskler alıyor.

OlaÄŸan koÅŸullarda, bir aşının geliÅŸtirilebilmesi için 10-15 yıl kadar süren uzun bir çalışma gerekirken, COVID-19'a karşı aşı geliÅŸtirme çalışmalarında bu kadar hızlı mesafe kat edilmesinde dünya çapında etkisini gösteren salgının yarattığı aciliyetin yanı sıra DNA teknolojisindeki ilerlemelerin etkisi oldu.

Klinik denemelere başlayan potansiyel aşılar

Çin'in 11 Ocak'ta COVID-19'un DNA dizilimini açıklamasının ardından dünyanın pek çok ülkesindeki araÅŸtırmacılar, genetik kopyasını ürettikleri virüs üzerinde laboratuvarlarda çalışmaya baÅŸladı.

Virüsün genetik diziliminin bilinmesi, aşı geliÅŸtirme sürecinin hazırlık safhasını hızlandırarak klinik denemelere çabuk geçilebilmesinin yolunu açtı.

COVID-19'un genetik yapısının 2002-2003'te Çin'den dünyaya yayılan Åžiddetli Akut Solunum Yolu Sendromu'na (SARS) yol açan koronavirüsle büyük ölçüde örtüÅŸmesi, araÅŸtırmacılara SARS'a karşı aşı bulmak için yapılan geçmiÅŸ çalışmalardan yararlanma imkanı saÄŸladı.

Binlerce deneÄŸin katıldığı, 3'üncü aÅŸama klinik denemelere baÅŸlayan potansiyel aşılar arasında ABD’den 3 ve Avrupa’dan 2, Rusya’dan 1 ve Çin’den 4 aday yer alıyor.

Moderna ve "mRNA-1273"

ABD'de "Moderna" ilaç firmasının Ulusal Alerji ve Bulaşıcı Hastalıklar Enstitüsü (NIAID) iÅŸ birliÄŸiyle geliÅŸtirdiÄŸi aşı adayı "mRNA-1273" için 27 Temmuz'da 3'üncü aÅŸama klinik denemelerin baÅŸladığı duyuruldu.

Merkezi Boston kentinde bulunan "Moderna", Çin'in COVID-19'un genetik dizilimini açıklamasından yalnızca 2 gün sonra potansiyel bir aşı geliÅŸtirdiÄŸini belirtti.

Ribo Nükleik Asit (RNA) temelli aşı, virüsün insan hücresine tutunmasını saÄŸlayan "çivi proteini" adı verilen enzimi baskılayarak, vücutta bağışıklık saÄŸlamayı hedefliyor.

ABD Gıda ve Ä°laç Ä°daresinin (FDA) onay vermesinin ardından aşının 1'inci aÅŸama klinik denemeleri, 17 Mart'ta Washington eyaletinde baÅŸlarken, mRNA-1273, "insanlar üzerinde denenmeye baÅŸlanan ilk potansiyel COVID-19 aşısı" oldu.

Aşı adayının klinik denemelerinin 3'üncü aÅŸamasında 30 bin kiÅŸi üzerinde test edilmesi planlanıyor.

Halen ABD’de 38 merkezde sürdürülen denemelerden, 2020 sonu veya 2021 baÅŸlarında sonuç alınması umuluyor.

Oxford ve "AZD1222"

Ä°ngiltere'de Oxford Üniversitesi Jenner Enstitüsü ile Oxford Aşı Grubu iÅŸ birliÄŸinde geliÅŸtirilen ve üretim lisansı Ä°ngiliz-Ä°sveç ilaç ÅŸirketi AstraZeneca tarafından satın alınan aşı adayı "AZD1222" için Ä°ngiltere ve Hindistan’da 2'nci ve 3'üncü aÅŸama, Brezilya, Güney Afrika ve ABD’de 3'üncü aÅŸama klinik denemeler yürütülüyor.

Aşı adayı, insanlarda basit soÄŸuk algınlığına yol açan bir adenovirüsün zayıflatılmış ve kendini çoÄŸaltamayan bir versiyonunu içeriyor. Aşı adayı, COVID-19'un insan hücrelerine tutunmasını saÄŸlayan çivi proteininin yapay ÅŸekilde ortaya çıkmasını ve vücudun buna karşı koruyucu antikorlar üreterek gerçek virüse bağışıklık kazanmasını amaçlıyor.

Dünya çapında 30 bin saÄŸlıklı gönüllü üzerinde test edilmesi hedeflenen aşı adayı için ABD 1,2 milyar dolar kaynak saÄŸlarken, Avrupa BirliÄŸi (AB) ülkeleri testlerin baÅŸarılı olması halinde ÅŸirketten 400 milyon doz aşı satın alma konusunda anlaÅŸtı.

Hindistan Serum Enstitüsü (SII) iÅŸ birliÄŸiyle denemelerde kullanılmak üzere milyonlarca doz aşı üreten ÅŸirket, aşı adayının ekim sonunda acil kullanıma hazır hale getirilmesini hedefliyor.

BioNTech ve "BNT162b1"

Almanya'da Türk bilim insanı Prof. Dr. UÄŸur Åžahin'in kurucu ortağı olduÄŸu biyoteknoloji firması BioNTech'in geliÅŸtirdiÄŸi "BNT162b1" adlı aşı adayı da 3'üncü aÅŸama denemelere geçen aşı adayları arasında yer aldı.

4 ayrı formül olarak geliÅŸtirilen aşı adayının "b1" ve "b2" versiyonları, insanlar üzerinde test edilmeye baÅŸlandı.

RNA temelli aşı, COVID-19'u etkisiz kılan kan ÅŸekeri enzimleri ile alımlayıcı-baÄŸlayıcı Ä°mmünoglobulin G antikorlarını harekete geçirmeyi, hücre düzeyinde bağışıklık tepkisi yaratan CD4+ ve CD8+ glikoproteinleri artırmayı amaçlıyor.

Katılımcı sayısını artırmak için baÅŸvuru

ABD'de Pfizer, Çin'de Fosun Pharma ilaç firmalarının üretim lisansını aldığı aşı adayı için 1. ve 2. aÅŸama klinik denemelerinin Almanya’da yürütülmesinin ardından 27 Temmuz’da ABD ile Arjantin ve Almanya’nın aralarında olduÄŸu diÄŸer ülkelerde 30 bin saÄŸlıklı gönüllünün katılması hedefiyle 3. aÅŸama klinik denemeler baÅŸlatıldı.

Pfizer, 12 Eylül’de denemenin katılımcı sayısını 44 bine çıkarmak için ABD Gıda ve Ä°laç Ä°daresine (FDA) baÅŸvuruda bulundu.

Åžirket Üst Yöneticisi Albert Bourla, 14 Eylül’de, aşının etkinliÄŸine dair kesin sonuçları ekim sonuna kadar almayı beklediklerini, tescil, imalat ve dağıtım süreçleri için de hazırlıklara baÅŸladıklarını söyledi.

ABD yönetimi, testlerin baÅŸarılı olması durumunda aralıkta 100 milyon doz, sonrasında 500 milyon doz daha aşı satın almak üzere Pfizer ile 1,9 milyar dolarlık anlaÅŸma yaptı.

Japonya aşıdan 120 milyon doz, AB ise 200 milyon doz satın almak üzere anlaÅŸmaya vardı.

Çin'deki çalışmalar

COVID-19'un ortaya çıktığı Çin'de de 11 aşı adayının klinik denemeleri sürüyor. Bunlardan 4'ü birinci, 2'si ikinci, 5'i ise üçüncü aÅŸamada insanlar üzerinde test ediliyor.

Sinopharm, Sinovac ve CanSino gibi kamuya ait ilaç firmaları, Çin Askeri Tıp Akademisi, Vuhan Viroloji Enstitüsü, Pekin Biyolojik Ürünler Enstitüsü gibi kurumlarla iÅŸ birliÄŸi içinde aşı çalışmaları yürütüyor.

SinoVac'ın geliÅŸtirdiÄŸi "CoronaVac", Sinopharm'ın Vuhan Viroloji Enstitüsü ve Pekin Biyolojik Ürünler Enstitüsü ile geliÅŸtirdiÄŸi 2 aşı adayı ile CanSino'nun Çin Askeri Tıp Akademisi ile iÅŸ birliÄŸinde geliÅŸtirdiÄŸi "Ad5-NCov" adlı aşı adayı, en fazla umut baÄŸlanan çalışmalar arasında görülüyor.

Sinopharm

Sinopharm'ın ürettiÄŸi isimsiz iki aşı adayı, formüllerinde COVID-19'un "etkisizleÅŸtirilmiÅŸ" bir hali olan virüs bileÅŸeni bulunduruyor.

Aşı adayları, vücudun güçsüzleÅŸtirilmiÅŸ virüse karşı doÄŸal korumalarını canlandırmayı, bu yolla bağışıklık tepkisi yaratmayı amaçlıyor.

1. ve 2. aÅŸama klinik denemeleri Çin'de yürütülen aşı adaylarının, 3. aÅŸama klinik denemeleri 17 Temmuz'da BirleÅŸik Arap Emirlikleri'nin (BAE) baÅŸkenti Abu Dabi'de baÅŸladı.

45 bin saÄŸlıklı gönüllünün katılması planlanan denemeler, ilave olarak Bahreyn ve Ürdün’de sürdürülüyor.

SinoVac ve "CoronaVac"

Çinli ilaç ÅŸirketi Sinovac'ın geliÅŸtirdiÄŸi CoronaVac da 3'üncü aÅŸama klinik denemelere baÅŸlayan aşı adayları arasında bulunuyor.

Çin hükümeti, 1. ve 2. aÅŸama denemelerde etkinliÄŸi kanıtlanan ve ciddi bir yan etkiye rastlanmayan aşı adayının acil durum kullanımına izin verdi.

Formülünde virüsün etkisizleÅŸtirilmiÅŸ bir versiyonunu içeren aşı adayı için 21 Temmuz'da Brezilya'da, 11 AÄŸustos'ta Endonezya'da 3. aÅŸama klinik denemelere baÅŸlandı.

Brezilya'daki denemede 8 bin 870, Endonezya'daki denmede ise 1620 saÄŸlıklı gönüllünün aşılanması planlanıyor.

3. aÅŸama denemeler kapsamında 17 Eylül'de insanlar üzerinde test edilmeye baÅŸlanan Coronavac, "Türkiye'de denen ilk COVID-19 aşısı" oldu.

CanSino ve "Ad5-NCov"

CanSino'nun Çin Askeri Tıp Akademisi ile iÅŸ birliÄŸinde geliÅŸtirdiÄŸi "Ad5-NCov" da 3'üncü aÅŸama denemelere baÅŸlanan aşı adayları arasında yer aldı.

SoÄŸuk algınlığına yol açan zararsız bir adenovirüsle insan vücuduna COVID-19'un genetik bileÅŸenlerini aktararak bağışıklık tepkilerini uyandırmayı hedefleyen Ad5-nCOV'un güvenliÄŸinin ve bağışıklık etkisinin test edildiÄŸi 1. ve 2. aÅŸama klinik denemeleri, Çin'de yürütüldü.

Aşı adayının 3. aÅŸama denemeleri 9 AÄŸustos’ta Suudi Arabistan’da baÅŸladı. 19 AÄŸustos’ta Pakistan, 3 Eylül’de Rusya, aşı adayının klinik denemelerine onay verdi.

Toplam 40 bin kiÅŸinin katılması planlanan klinik denemelerin, Brezilya ve Åžili'de de yürütülmesi planlanıyor.

Çin ordusu, 25 Haziran’da aşı adayının "özel ihtiyaç saÄŸlık malzemesi" olarak kullanımını onayladı.

Rusya ve "Sputnik V" aşısı

COVID-19 için aşı geliÅŸtirilen ülkelerden biri de Rusya oldu.

Gamaleya Ulusal Epidemioloji ve Mikrobiyoloji Enstitüsünün geliÅŸtirdiÄŸi "Sputnik V" adlı COVID-19 aşı adayı, kısa süren 1. ve 2. aÅŸama klinik denemelerin ardından 3. aÅŸamada insanlar üzerinde test edilmeye baÅŸlandı.

Aşı adayı, Oxford aşısı gibi soÄŸuk algınlığına yol açan bir adenovirüsten alınan, kendini çoÄŸaltamayan, ayrı dozlar halinde uygulanan iki virüs bileÅŸeni (rAd26 ve rAd5) içeriyor.

Rusya Devlet BaÅŸkanı Vladimir Putin, 11 AÄŸustos'ta yaptığı açıklamada, aşı adayının erken aÅŸamadaki klinik denemelerde kaydettiÄŸi olumlu sonuçların ardından "aşı" olarak tescillendiÄŸini ve yaygın kullanımına baÅŸlanacağını duyurdu.

Ancak DSÖ yetkilileri, Rusya'nın iddiası karşısında temkinli bir tutum izlenmesini salık verdi.

Yetkililer, bir aşı adayının yaygın kullanım için tescillenebilmesi için klinik denemelerinin eksiksiz tamamlamış olması gerektiÄŸini vurgulayarak, prosedürlerin aceleye getirilmesinin halk saÄŸlığı bakımından sakıncaları olacağına dikkati çekti.

Ülke genelinde yaygın bir gönüllü aşı kampanyası yürütmeyi hedefleyen Rusya, aşı tedariki için Brezilya, Meksika ve Hindistan ile anlaÅŸmalara vardı.

Janssen ve "Ad26COVS1"

Amerikan ilaç devi Johnson & Johnson'ın baÄŸlı iÅŸtiraki Belçikalı Janssen ilaç ÅŸirketi de aşı adayı "Ad26COVS1" için 15 Temmuz’da Belçika ve ABD’de baÅŸladığı klinik denemeleri 3. aÅŸamaya taşıdı.

"Adenovirüs serotip 26" adı verilen tekil bir virüs bileÅŸeni içeren aşı adayı, COVID-19’un insan hücrelerine tutunmasını saÄŸlayan "çivi proteine" istikrarlı bir yapay ifade kazandırarak, vücutta virüsü körelten ve etkisizleÅŸtiren antikorları canlandırmayı amaçlıyor.

Åžirket, tek doz olarak uygulanan aşı adayının 3. aÅŸama denemelerine 23 Eylül'de baÅŸladı.

ABD, Güney Afrika, Arjantin, Brezilya, Åžili, Kolombiya, Meksika, Peru, Filipinler ve Ukrayna'da yürütülmesi planlanan denemelere 60 bin gönüllünün katılması hedefleniyor.

ABD hükümeti, ÅŸirketle aşı adayının baÅŸarılı olması halinde, ilk etapta 100 milyon sonrasında 200 milyon doz satın almak üzere 5 AÄŸustos’ta anlaÅŸmaya varmıştı.

Novavax ve "NVX-CoV2373"

ABD'li ilaç firması Novavax'ın aşı adayı "NVX-CoV2373" de 3. aÅŸama denemelere baÅŸlayan potansiyel COVID-19 aşıları arasında yer alıyor.

Åžirket, aşı adayının 3. aÅŸama klinik denemelerine 24 Eylül'de Ä°ngiltere'de baÅŸladı.

Ä°ngiliz hükümetinin Aşı Görev Gücü iÅŸ birliÄŸinde yürütülen denemeye 18 ile 84 yaÅŸları arasındaki 10 bin gönüllünün katılması hedefleniyor.

Genetik mühendisliÄŸiyle üretilmiÅŸ COVID-19 glikoprotein partikülünü içeren aşı adayı, ÅŸirketin diÄŸer aşılarında kullandığı güçlendirici katkı maddesiyle (adjuvan) daha fazla antikor ve daha uzun süreli bağışıklık üreterek, bağışıklık tepkisini artırmayı amaçlıyor.

ABD hükümeti, Maryland eyaletinde faaliyet gösteren ÅŸirkete, gelecek yılın başında 100 milyon doz COVID-19 aşısı üretmesi halinde 1,6 milyar dolar ödemeyi taahhüt etmiÅŸti.

Anılan ülkeler dışında Hindistan, Japonya, Güney Kore, Tayvan, Singapur, Kanada, Avustralya, Fransa, Ä°talya, Kazakistan ve Küba'da da COVID-19 aşı adaylarının klinik denemeleri yürütülüyor.

Aşı ne zaman hazır olacak?

Tüm bu çalışmaların ne zaman sonuçlanıp, yaygın olarak kullanılabilecek bir aşının ortaya çıkacağı ise belirsizliÄŸini koruyor.

Klinik denemelerde baÅŸarı kaydedilmesi halinde aşıların gelecek aydan itibaren yaygın kullanımına baÅŸlanabileceÄŸi ifade edilirken; ABD, Rusya ve Çin gibi ülkeler buna iliÅŸkin hazırlıklar yapıyor.

Uluslararası sağlık kurumları ise aşıların geliştirilmesinin aceleye getirilmemesi gerektiği uyarısında bulunuyor.

Çok yönlü biyolojik etkileri olan ve zaman içinde mutasyon geçirebilen virüslere karşı standart bir aşı üretmek her zaman mümkün olmuyor.

ÖrneÄŸin; COVID-19'un öncülü olan SARS koronavirüsünün ortaya çıkmasından bu yana 20 yıla yakın zaman geçmesine karşın aşı geliÅŸtirilemedi. 1980'li yıllarda AIDS'e yol açan HIV virüsüne karşı baÅŸlatılan aşı geliÅŸtirme çalışmaları da sonuçsuz kaldı.

Hangi aÅŸamada insanlar üstünde deneniyor?

Bir aşının yaygın olarak kullanılabilmesi için 3 aÅŸamada insanlar üzerinde test edilmesi gerekiyor.

Klinik denemelerin ilk aÅŸamasında, az sayıdaki gönüllü saÄŸlıklı denek üzerinde aşının güvenli olup olmadığı ve insanlar üzerindeki muhtemel yan etkileri araÅŸtırılıyor.

Ä°kinci aÅŸamada, aşının bağışık tepkilerini uyandırmadaki etkinliÄŸi 100’den fazla denek üzerinde test ediliyor.

Üçüncü ve son aÅŸamada ise aynı iÅŸlem, binlerce denekle tekrarlanıyor. Tüm bu süreç, aylar ve hatta yıllar alabiliyor.

Çin'in Vuhan kentinde Aralık 2019'da ortaya çıkan COVID-19, 200'den fazla ülke ve bölgeye yayılarak salgına dönüÅŸtü. Dünya genelinde vaka sayısı 36 milyon 400 bini aÅŸarken 1 milyon 60 binden fazla kiÅŸi hayatını kaybetti.