Sosyal Medya

İhsan Fazlıoğlu: Tercih maslahat mı olmalı yoksa menfaat mi?

08-02-2020 12:41

"Toplumun maslahatı lehine kendi menfaatinden vazgeçebilen birey, toplumsal barışı korur; kendi menfaatini toplumun maslahatına tercih eden ise toplumu karışıklığa sürükler."



BE­DEVÎ bir gün çöl­de se­ya­hat eder­ken, uzak­tan ça­re­siz­lik içe­ri­sin­de ken­di­si­ne el sal­la­yan bir adam gör­müÅŸ ve he­men de­ve­si­ni ona doÄŸ­ru sür­müÅŸ. Za­val­lı adam uzun gün­ler aç ve su­suz kal­ma­nın so­nu­cu bi­tap düÅŸ­müÅŸ bir hal­de, ge­len be­de­vî­ye ses­len­miÅŸ:
 
 “Lüt­fen bi­raz su!” 
 
Be­de­vî de­ve­sin­den inip su­yu ha­zır­lar­ken, adam ken­di­sin­den bek­len­me­yen bir çe­vik­lik­le be­de­vî­nin de­ve­si­ne at­la­mış ve hız­la uzak­laÅŸ­mış. Be­de­vî, du­ru­mu fark eder et­mez dön­müÅŸ ve bü­tün gü­cüy­le ar­ka­sın­dan koÅŸ­ma­ya baÅŸ­la­mış. Se­si­ni du­yu­ra­bi­le­ce­ÄŸi bir me­sa­fe­ye eri­ÅŸin­ce yük­sek ses­le ba­ÄŸÄ±r­mış: 
 
“Ta­mam! De­ve­mi al­dın, be­ni bu çöl­de bir ba­ÅŸÄ±­ma bı­rak­tın. Var­sın ol­sun! Ama sen­den ri­ca edi­yo­rum; bu ola­yı, ya­ÅŸa­dı­ÄŸÄ±n müd­det­çe kim­se­ye an­lat­ma!” 
 
De­ve­si­ni, hat­ta ca­nı­nı de­ÄŸil de ola­yın baÅŸ­ka­la­rı­na an­la­tı­lıp an­la­tıl­ma­ma­sı­nı önem­se­yen be­de­vî­nin bu söz­le­ri­ni du­yan adam bir­den dur­muÅŸ, ge­ri dön­müÅŸ ve 
 
“Ni­çin bu ola­yın baÅŸ­ka­la­rı­na an­la­tıl­ma­ma­sı­nı bu ka­dar ÅŸid­det­le is­ti­yor­sun; hik­me­ti ne­dir?” 
 
di­ye sor­muÅŸ. 
 
Be­de­vî:
 
 “Ä°n­san­lar bu ola­yı du­yar­lar­sa bir da­ha çöl­de aç ve su­suz kal­mış hiç­bir in­sa­na yar­dım eli uzat­maz­lar da on­dan” 
 
di­ye ce­vap ver­miÅŸ…
 
Bir ki­ÅŸi, fer­dî men­fa­ati­ni gör­mez­lik­ten ge­le­rek, in­san tü­rü­nün, da­ha da özel­leÅŸ­ti­rir­sek men­su­bu bu­lun­du­ÄŸu çev­re­sin­de­ki in­san­la­rın mas­la­ha­tı­nı ni­çin önem­ser ve ön­ce­ler? Bu dav­ra­nı­ÅŸÄ± müm­kün kı­lan ne­dir? Böy­le bir dav­ra­nı­ÅŸÄ± müm­kün kı­lan ayı­rı­mı/fas­lı tes­pit, hiç ÅŸüp­he­siz, bir top­lum, hat­ta bir mil­let ol­ma­nın sır­rı­nı da ku­la­ÄŸÄ±­mı­za fı­sıl­da­ya­cak­tır. Da­ÄŸÄ±l­ma ve sav­rul­ma, bü­tün­lü­ÄŸün kay­bol­ma­sı ise, bir kül­tü­re bü­tün­lü­ÄŸü­nü, bir­li­ÄŸi­ni, do­la­yı­sıy­la dir­li­ÄŸi­ni ve­ren ne­dir? Öy­le bir ‘ne’ ki, di­ÄŸer bü­tün özel­lik­ler bir ÅŸe­kil­de eri­se bi­le par­ça­la­rı bir ara­da tut­ma­yı sür­dü­re­bil­sin; sü­rek­li­li­ÄŸi ko­ru­ya­bil­sin.
 
Hiç ÅŸüp­he­siz is­ter mad­dî is­ter ma­ne­vî ‘men­fa­at’ ki­ÅŸi­le­ri bir ara­da tut­ma­yı ba­ÅŸa­ra­bi­le­cek özel­li­ÄŸi gös­te­ren bir kav­ram­dır. Men­fa­at ya­ni fay­da ya­pı­lan iÅŸ­ten pay alan bi­rey­le­rin, bi­za­ti­hi al­dık­la­rı pa­yı sür­dü­rü­le­bi­lir kıl­mak için bir­bir­le­ri­ne kat­lan­dık­la­rı bir bü­tün, bir bir­lik ya­ra­tır. Fay­da­nın or­ta­dan kalk­ma­sı, kat­lan­ma ne­de­ni­ni de iza­le ede­ce­ÄŸin­den, bir­lik de, bü­tün­lük de hız­la erir gi­der. Ä°n­san­lar ara­sın­da­ki mad­dî ve ma­ne­vî be­ra­ber­li­ÄŸi ifa­de et­mek için, ör­nek ola­rak ‘amaç’ gi­bi, da­ha pek çok kav­ram kul­la­nı­la­bi­lir. Bü­tün bu kav­ram­lar, hem bir­li­ÄŸin ken­di içe­ri­sin­de­ki tu­tar­lı­lı­ÄŸÄ±­nı hem de sü­rek­li­li­ÄŸi­ni saÄŸ­la­ya­cak ÅŸid­de­ti ora­nın­da göz önün­de bu­lun­du­ru­lur. Yi­ne de amaç bi­rey­ler ara­sın­da­ki ahen­gi el­den gel­di­ÄŸin­ce en yük­sek oran­da saÄŸ­la­mak ve saÄŸ­la­nan ahen­gi tüm mu­si­bet­ler kar­ÅŸÄ±­sın­da sür­dür­mek ise bu kav­ram­lar pek iÅŸi­mi­ze ya­ra­ma­ya­cak­tır.
 
Bir­li­ÄŸin ve bü­tün­lü­ÄŸün ken­di­si­ne da­yan­dı­ÄŸÄ± en önem­li kav­ram, an­la­mak, do­la­yı­sıy­la an­la­ÅŸÄ±l­mak­tır. Ni­te­kim Türk­çe­de an­lam, mu­ha­ta­bın an­la­dı­ÄŸÄ±y­la iliÅŸ­ki­li­dir ve bu ne­den­le Arap­ça­da­ki söy­le­yen ki­ÅŸi­nin kas­dı­nı içe­ren, de­mek is­te­nen an­la­mın­da­ki ma­na kav­ra­mın­dan fark­lı­dır. Ä°s­ter bi­lim­sel is­ter fel­se­fî tar­tış­ma­la­rın saÄŸ­lık­lı bir bi­çim­de yü­rü­tül­me­si­ni müm­kün kı­lan kav­ram­lar/te­rim­ler için kul­la­nı­lan ıs­tı­lah ke­li­me­si­nin sulh ya­ni ba­rış söz­cü­ÄŸün­den tü­re­til­miÅŸ ol­ma­sı bo­ÅŸu­na de­ÄŸil­dir. Çün­kü ki­ÅŸi kul­lan­dı­ÄŸÄ± ıs­tı­lah­lar­la ak­lı fe­sat­tan, do­la­yı­sıy­la en­te­lek­tü­el or­ta­mı fit­ne­den ko­rur; böy­le­ce hem ken­di­si­nin an­la­ÅŸÄ±l­ma­sı­nı hem de din­le­yen in­san­la­rın ken­di­si­ni an­la­ma­sı­nı saÄŸ­lar. Ka­dim dü­ÅŸün­ce ge­le­ne­ÄŸi­miz­de kav­ra­mın ta­nı­mı­nın had ya­ni sı­nır söz­cü­ÄŸüy­le ifa­de edil­me­si bu tes­pit­le iliÅŸ­ki­li­dir; çün­kü saÄŸ­lık­lı bir an­laÅŸ­ma do­la­yı­sıy­la ile­ti­ÅŸim an­cak ve an­cak sı­nır­la­rı be­lir­li, açık ve se­çik olan kav­ram­lar­la müm­kün­dür. Türk­çe­de­ki sa­vaÅŸ ke­li­me­si­nin sav söz­cü­ÄŸüy­le iliÅŸ­ki­si, hiç ÅŸüp­he­siz, bü­tün sa­vaÅŸ­la­rın, sav­lar­la baÅŸ­la­dı­ÄŸÄ±­nı gös­te­rir. Ter­si de doÄŸ­ru­dur bü­tün sulh­lar/ba­rış­lar da ıs­tı­lah­lar­la baÅŸ­lar.
 
Fer­din men­faa­ti ya­nın­da top­lu­mun mas­la­ha­tı bi­çi­min­de di­le ge­tir­di­ÄŸi­miz mu­ka­ye­se­de­ki ‘mas­la­hat’ın da tıp­kı ıs­tı­lah­ta­ki gi­bi sulh ke­li­me­sin­den tü­re­me­si dik­ka­te de­ÄŸer­dir. Top­lum içi ba­rı­ÅŸÄ± ko­ru­yan bir ÅŸey, an­cak o top­lu­mun mas­la­ha­tı­na uy­gun ÅŸey­dir; ter­si fit­ne ve fe­sat­tır. Öy­ley­se bir ki­ÅŸi için men­fa­at olan top­lum için fe­sat ola­bi­lir; ak­si de doÄŸ­ru­dur: Top­lum için mas­la­hat olan ki­ÅŸi için za­rar do­ÄŸu­ra­bi­lir. Bu çı­ka­rım ne­de­niy­le top­lu­mun mas­la­ha­tı le­hi­ne ken­di men­fa­atin­den vaz­ge­çe­bi­len bi­rey, top­lum­sal ba­rı­ÅŸÄ± ko­rur; ken­di men­fa­ati­ni top­lu­mun mas­la­ha­tı­na ter­cih eden ise top­lu­mu ka­rı­ÅŸÄ±k­lı­ÄŸa sü­rük­ler.
 
Åžim­di­ye de­ÄŸin di­le ge­ti­ri­len­ler­den an­la­mak ve an­la­ÅŸÄ±l­ma­kın, ne­ti­ce­de an­la­mın bü­yük oran­da dil­le il­gi­li ol­du­ÄŸu, do­la­yı­sıy­la an­cak ve an­cak ay­nı di­li ko­nu­ÅŸan in­san­la­rın bir­bi­ri­ni an­la­ya­bi­le­ce­ÄŸi so­nu­cu ra­hat­lık­la çı­kar­tı­la­bi­lir. Bu çı­ka­rım kıs­mî ola­rak doÄŸ­ru­dur; çün­kü dil ge­rek­li­dir an­cak ye­ter­li de­ÄŸil­dir. Hiç­bir za­man an­lam, tek ba­ÅŸÄ±­na söz­cük­le­re, do­la­yı­sıy­la se­se in­dir­ge­ne­mez. Yu­ka­rı­da ma­na ke­li­me­si söz ko­nu­su ol­du­ÄŸun­da iÅŸa­ret edil­di­ÄŸi üze­re, ma­na bir kas­dî­lik (in­ten­ti­ona­lity) içe­rir. Her ka­sıd (in­ten­ti­on), bir ma­na­dır. Ki­ÅŸi­nin se­sin­de, de­yi­ÅŸin­de, kas­dı, do­la­yı­sıy­la ira­de­si iç­kin­dir. Ni­te­kim Türk­çe­de sık­ça kul­la­nı­lan ya­ni (de­mek is­te­ni­yor ki) ke­li­me­siy­le or­tak olan ma­na (de­mek is­te­ni­len) bir is­te­me­yi, is­ten­ci ba­rın­dı­rır. Bu­ra­da ‘de­mek is­te­ni­len’ mu­ha­tap ta­ra­fın­dan an­la­ÅŸÄ±l­dı­ÄŸÄ±n­da mak­sa­dın hâ­sıl ol­du­ÄŸu, do­la­yı­sıy­la an­la­ma ve an­la­ÅŸÄ±l­ma iÅŸ­le­mi­nin, kı­sa­ca ile­ti­ÅŸi­min ger­çek­leÅŸ­ti­ÄŸi söy­le­ne­bi­lir. Se­se iç­kin ira­de­nin, kas­dın, hat­ta ni­ye­tin la­fız dı­ÅŸÄ±n­da bir duy­gu-du­ru­mu ba­rın­dır­dı­ÄŸÄ± açık­tır. Bu duy­gu du­ru­mu kök­le­ri­ni di­lin ko­nu­ÅŸul­du­ÄŸu kül­tür or­ta­mın­da, top­lu­mun vic­da­nın­da bu­lur; or­tam/vic­dan di­le or­ga­nik­lik/bü­tün­lük ka­zan­dı­rır.
 
Mev­la­na Ce­la­led­din Ru­mî’nin “Ay­nı di­li ko­nu­ÅŸan­lar de­ÄŸil, ay­nı duy­gu­la­rı pay­la­ÅŸan­lar an­la­ÅŸÄ±r­lar/an­la­ÅŸa­bi­lir­ler” sö­zü, yu­ka­rı­da özet­le­nen çer­çe­ve­de dü­ÅŸü­nül­dü­ÄŸün­de da­ha açık hâ­le ge­lir. Ä°n­gi­liz­ce­yi ya­ban­cı dil ola­rak öÄŸ­re­nen bir ki­ÅŸi­nin bir Ä°n­gi­liz’i, Ä°n­gi­liz­ce kül­tür or­ta­mın­da ye­ti­ÅŸen bir Ä°n­gi­liz gi­bi an­la­ya­ma­ya­ca­ÄŸÄ± aÅŸi­kâr­dır. Yal­nız­ca can­lı ko­nuÅŸ­ma­yı de­ÄŸil, her­han­gi bir kül­tür or­ta­mın­da üre­ti­len bir met­ni da­hi hak­kıy­la an­la­mak, hak­kın­da ko­nuÅŸ­mak, nü­fuz et­mek, bü­yük oran­da o kül­tür or­ta­mı­nı ya­ÅŸa­ma­yı zo­run­lu kı­lar. Dik­kat edi­lir­se ÅŸi­ir gi­bi ede­bî de­ÄŸe­ri yük­sek duy­gu yük­lü me­tin­le­ri an­la­ma­nın sim­ge de­ÄŸe­ri ka­zan­mış te­rim­ler­le ka­le­me alın­mış me­tin­ler­den da­ha zor ol­ma­sı iÅŸ bu du­rum­dan kay­nak­la­nır. Bir ÅŸe­yin hak­kın­da ko­nuÅŸ­mak, o ÅŸe­yin ha­ki­ka­ti­ni ko­nuÅŸ­mak, bir ÅŸe­yi hak­kıy­la an­la­mak o ÅŸe­yin ha­ki­ka­ti­ni an­la­mak­tır.
 
Bir ÅŸe­yin hakk ve ha­ki­ka­ti­ni an­la­mak için ise en te­mel ÅŸart, dü­ÅŸün­ce­nin kav­ram­sal, ne­den­sel ve eleÅŸ­ti­rel do­ÄŸa­sı­nı bil­mek, me­le­ke ha­li­ne ge­tir­mek ve uy­gu­la­mak­tır. Öte­si top­lu­mun üret­ti­ÄŸi ar­tı-de­ÄŸe­re el koy­mak is­te­yen men­fa­at­pe­rest­le­rin kir­li sa­va­ÅŸÄ±­dır; sul­hu/ba­rı­ÅŸÄ± ise an­cak ve an­cak top­lu­mun mas­la­ha­tı­nı ön­ce­le­yen­ler ku­ra­bi­lir­ler. Kı­sa­ca, ko­nu­ya baÄŸ­lar­sak, top­lu­mun mas­la­ha­tı­nı ken­di men­fa­ati­ne ter­cih et­me iÅŸi­ni de an­cak o top­lu­mun vic­da­nı­na men­sup bi­rey­ler ba­ÅŸa­ra­bi­lir. Bu ne­den­le, ay­nı di­li ko­nu­ÅŸan de­ÄŸil ay­nı duy­gu­la­rı pay­la­ÅŸan ki­ÅŸi­ler mil­let olur.
 
Son söz: Bir­bi­ri­mi­ze an­lat­tı­ÄŸÄ±­mız ni­ce kö­tü­lük­le­rin han­gi iyi­lik­le­ri yok et­ti­ÄŸi­ne hiç dik­kat ke­si­le­bi­li­yor mu­yuz?

Etiketler :

Henüz yorum yapılmamış.

* İşaretli tüm alanları doldurunuz.