Sosyal Medya

İran'da bin yıla dayanan Türk hakimiyeti

04-02-2020 17:17

Dünyanın gündeminden hiç düşmeyen İran topraklarında Türkler’in 10. yüzyılın başlarından itibaren hakimiyeti var. İran’da 1923’te Kaçar Türkleri’nin hakimiyetinin son bulmasıyla İran asıllı Pehlevi hanedanı dönemi başladı



 

 

Ä°ran dünya gündeminden hiç düÅŸmüyor. Özellikle Suriye'deki iç savaÅŸtan sonra hep gündemimizde. Ancak Ä°ran'ın Türk geçmiÅŸini ve bugün Ä°ran nüfusunun üçte birinden fazlasının Türk olduÄŸunu pek bilmiyoruz.

 

Gazneliler

Ä°RAN'DA TÜRK HAKÄ°MÄ°YETÄ°
 
10. yüzyılın baÅŸlarında Gazneliler'in Ä°ran'da hakimiyet kurmasından 20. yüzyılın baÅŸlarına kadar bazı dönemler haricinde bu ülkede hakim olan unsur Türkler'di. Ä°ran'da Türk hakimiyeti ilk olarak Gazneliler'le baÅŸladı. 1040'taki Dandanakan Muharebesi'nden sonra Büyük Selçuklular kısa sürede Ä°ran'ın büyük bir bölümünü ele geçirdiler. Büyük Selçuklular'dan sonra Ä°ran'da Türk atabeylikleri ve yine bir Türk devleti olan HarizmÅŸahlar hüküm sürdüler. 13. yüzyılın ilk çeyreÄŸinden itibaren ise Ä°ran'da MoÄŸol hakimiyeti baÅŸladı. Ä°lhanlı Devleti'nin 14. yüzyılın ortalarında sona ermesinden sonra Celayirli Devleti kuruldu.
 
Timur, 14. yüzyılın sonlarında Ä°ran'ı da ele geçirdi. Timurlu hakimiyeti 15. yüzyılın ortalarında GüneydoÄŸu Anadolu'da yaÅŸayan Karakoyunlu Türkleri tarafından sona erdirildi. Karakoyunlular'ın Ä°ran'daki hakimiyetlerine de 1467'de Diyarbakır bölgesinde yaÅŸayan Akkoyunlu Türkmenleri son verdi. Akkoyunlu Devleti de yine Anadolu'dan giden Türkmen aÅŸiretleri tarafından sona erdirildi. 1501'de Ä°ran'da Safevi Devleti kuruldu.
 
1811'de Tahran
 
ANADOLU TÜRKLERÄ° Ä°RAN'DA
 
Åžah Ä°smail liderliÄŸinde 1501'de kurulan Safevi Devleti'nin kurucuları Antalya, MaraÅŸ, Amasya, Sivas ve Tokat gibi Anadolu'nun çeÅŸitli bölgelerinden, Erdebil ÅŸeyhlerinin davetine uyarak Ä°ran'a giden Anadolu Türkleri'ydi. Anadolu'dan gelen Ustacalu, Rumlu, Tekelü, Dulkadir, Türkmen, Varsak gibi aÅŸiretler siyasi ve askeri açıdan Ä°ran'ın kaderini belirleyen aktörler hâline geldiler. Åžah Abbas'a kadar Safevi ordusu nerdeyse bütünüyle bu aÅŸiretlere mensup birliklerden oluÅŸmaktaydı. Ä°ran'ın yerli unsurları sadece devletin mali ve mülki idaresinde söz sahibiydiler. Türkmenler, Safevi Devleti'nin kurulmasıyla siyasi ve askeri açıdan Ä°ran'ın kaderini belirlediler.
 
Safevî Devleti'nin kurulmasından sonra iki asırdan fazla sürecek Osmanlı-Ä°ran mücadelesi baÅŸladı. Osmanlı-Safevi savaÅŸları genellikle Sünni-Åžiî mücadelesi olarak deÄŸerlendirilir. Ancak meselenin bu ÅŸekilde tek bir sebebe irca edilerek, izah ve ifade edilmesi yüzünden iki devlet arasındaki iliÅŸkilerde siyasi, askeri, toplumsal ve ekonomik sebepler gözardı edilmiÅŸtir. Osmanlı-Safevi rekabeti, en genel anlamıyla, DoÄŸu ile Batı'nın binlerce yıldan beri süregelen Anadolu üzerinde hâkim olma mücadelesidir. Ä°ki devlet arasındaki savaÅŸların önemli sebeplerinden biri de, ipek ticareti üzerindeki hâkimiyet mücadelesiydi. Tebriz ile Bursa arasında yoÄŸun bir kervan ticaretine konu olan ipek hem Osmanlı hem de Ä°ran ekonomilerinin en önemli gelir kaynaklarından birisiydi. Benzer bir mücadele Safeviler'den önce Ä°ran'a hâkim olan Akkoyunlular ile Osmanlılar arasında da yaÅŸanmıştı.
 
18. yüzyılın baÅŸlarında Ä°ran'da Safevi hakimiyeti sallanmaya baÅŸladı. Safeviler'e tâbi olan Afganlılar isyan ederek, Orta ve Güney Ä°ran'a hakim oldular. Ä°ran'daki karışıklıklar üzerine Osmanlılar ve Ruslar Ä°ran'a girdi. Osmanlılar Ä°ran'da çok büyük fetihler yaptı. Kanunî döneminde ele geçirilemeyen yerler III. Ahmed döneminde fethedilmiÅŸti.
 
Son Safevi hükümdarı Åžah Hüseyin'in oÄŸlu Tahmasb, Afganlılar'ın istilası üzerine Tebriz'e kaçarak, II. Tahmasb adıyla kendisini ÅŸah ilân etti. Ä°ran'da iktidar boÅŸluÄŸu oluÅŸtu. Ancak ülkeye hakim olamadı ve Horasan'a kaçarak, AvÅŸar ve Kaçar Türkler'inden yardım aldı. AvÅŸarların lideri Nadir Åžah, önce II. Tahmasb'a yardım ederek Ä°ran'da otoriteyi tesis etti, ardından da 1736'da III. Abbas'ın çocuk yaÅŸta ölümü üzerine Safevi hanedanına son vererek, Ä°ran'da AvÅŸar hakimiyetini baÅŸlattı. Ä°ran'daki deÄŸiÅŸen siyasi durum Osmanlılar'ın baÅŸarılarını tersine döndürdü. Nadir Åžah, Osmanlılar'ın fethettiÄŸi yerleri geri aldı.
 
Nadir Åžah
 
TÜRK HAKÄ°MÄ°YETÄ°NÄ°N SONA ERİŞİ
 
Safevîler'in sona ermesiyle Ä°ran'da baÅŸka bir Türk boyunun, AvÅŸarlar'ın hakimiyeti baÅŸlamıştı. Nadir Åžah'ın ölümünden sonra AvÅŸarlar'ın yerini, Lur asıllı Zend hanedanı aldı. Kaçar Türkleri'nin reisi AÄŸa Muhammed Han, 1779'da Zend hanedanını içine düÅŸtüÄŸü karışıklıktan yararlanarak Ä°ran'da Kaçar hakimiyeti dönemini baÅŸlattı. Tahran'ı baÅŸkent yapıp, Ä°ran'da düzeni saÄŸladı.
 
Ä°ran, 19. yüzyıldan itibaren Ä°ngiltere, Rusya ve Fransa'nın çekiÅŸme alanı hâline geldi.
 
Rıza Han
 
Kaçar hanedanı yabancı devletlere karşı mücadelelerinde baÅŸarılı olamadı. 1921'de Kazak birlikleri komutanı Rıza Han, Seyyid Ziyaeddin Tabatabaee ile birlikte Ä°ngilizler'den aldığı silah ve mühimmat desteÄŸiyle darbe yaptı. Rıza Han ordu komutanı, Seyyid Ziyaeddin Tabatabaee de baÅŸbakan oldu. Rıza Han birkaç ay sonra Ziyaeddin Tabatabaee'yi tasfiye ederek baÅŸbakan oldu. 1923'te son Kaçar hükümdarı Ahmed Åžah'ın ülkeden kaçmasıyla birlikte yönetim tamamen eline geçti. Rıza Åžah Pehlevî olarak Aralık 1925'te kendini ÅŸah ilân etti. Böylece Ä°ran'da Türk dönemi sona ermiÅŸ Ä°ran asıllı Pehlevî hanedanı dönemi baÅŸladı. 1979'da Ä°ran devrimiyle Rıza Åžah Pehlevî'nin oÄŸlu Muhammed Rıza Åžah Pehlevî devrilince 54 yıl süren Pehlevî hanedanı sona erdi.
 
Ä°ran'ın Türk yüzü
 
80 milyonluk Ä°ran'da yaklaşık 30-35 milyon Türk yaşıyor. Birkaç milyon da Ä°ranlılaÅŸmış Türk var. Ä°ran'ın dini lideri Ayetullah Ali Hamaney de Türk. Ülkede Farslar'ın yani Ä°ranlılar'ın oranı ise yüzde 50'nin altında. Ancak kuvvetli mezhep baÄŸları milli kimliÄŸi bastırdığı için Ä°ran'da ÅŸimdiye kadar fazla sıkıntı yaÅŸanmadı.
 
Kuzeyde Azeri diye adlandırılan OÄŸuz boyuna mensup Ä°ran Türkleri; KuzeydoÄŸuda Türkmenler; Kuzeybatıda Kürtler; Orta Ä°ran'da Farslar; Hazar kıyılarında Gilekîler, Mazendaranîler; Güneyde Araplar, KaÅŸgay Türkleri; Güneybatıda Lurlar; GüneydoÄŸuda Belucîler yaşıyor.
 
Son 20-25 yılda Ä°ranlı Türkler arasında Türklük bilinci oldukça güçlendi. Bozkurt sembolleri Türkler arasında yaygın olarak kullanılmaya baÅŸladı. Türk kimliÄŸi son derece güçlü ve en açık ÅŸekilde Tebriz Traktör Futbol takımının maçlarında ortaya çıkıyor. Stadyumda zaman zaman "Ne Mutlu Türküm Diyene" sloganları atılıyor ve Türkiye bayrağı açılıyor. Türkler her ÅŸey Ä°ranlılar'ın elinde, biz ikinci sınıfız diye düÅŸünüyorlar. Bu da Ä°ranlı kimliÄŸini zayıflatıyor.
 
 
Müellif: Erhan Afyoncu / Sabah

Etiketler :

Henüz yorum yapılmamış.

* İşaretli tüm alanları doldurunuz.