Sosyal Medya

İhsan Fazlıoğlu: Osmanlılarda Astronomi

20-11-2019 12:01

İslâm medeniyeti'nde hem dinî hem resmî (idarî) hem de içtimaî hayatta hedeflenen mükemmellik, dakik hesap ve bunu sağlayacak aletlere dayanır. Bu da dinî ve içtimaî meşruiyetin bir yönüyle matematik bilimlere, özellikle de astronomi bilimine bağlı olduğunu gösterir.



Nitekim Osmanlı devleti'nde de ibadet zamanlarının ayarlanması, Mekke'de bulanan Kabe'nin geometrik-trigonometrik yönünün tayin edilmesi, baÅŸta Ramazan ayı olmak üzere dinî ve siyasî açıdan önemli olan ay, gün ve yılların baÅŸlangıç ve sonlarının belirlenmesi gibi bir çok konunun devletin baÅŸkentine göre düzenlenmesi için gerekli astronomik, geometrik-trigonometrik tablo ve tekniklerin geliÅŸtirilmesi; mevcut aletlerin daha doÄŸru ve kullanışlı hale getirilmesi, dakik hesaplamaların yapılması gerekiyordu. Öte yandan gemilerin seyri ü seferi, mesafe ölçümü, güzergâh tayini; hatta astroloji gibi konular kısmen matematik ile usturlap, rubu-i müceyyeb vb. astronomi aletlerine dayanıyordu.
 
Bu çerçevede, Ä°slam medeniyeti'nin doÄŸal bir devamı olan Osmanlı devleti'nde astronomi geleneÄŸi, Selçuklu döneminde geliÅŸen, özellikle Ä°lhanlılar döneminde MeraÄŸa matematik-astronomi okulunun temsilcileri eliyle Anadolu'da teÅŸekkül eden ortam içerisinde hayat buldu. Sivas ve Kayseri'deki medreselerde uzun süre ders veren ve astronomi tarihinin en önemli teorik astronomlarından kabul edilen Kutbuddin Åžirazî'nin (ö. 710/1311) eserleri ile yetiÅŸtirdiÄŸi öÄŸrencilerin yanında diÄŸer pek çok astronomun bu teÅŸekküle katkıda bulunduÄŸu söylenebilir. Nitekim Ä°znik'te kurulan ilk Osmanlı medresesinin baÅŸ müderrisi Davud Kayserî'nin (ö. 751/1350) Tokat/Niksar'daki hocası Ä°bn Sertak'ın (ö. 728/ civ.) MeraÄŸa okulu mensubu olması bu sürekliliÄŸin en önemli göstergesidir. 
 
KuruluÅŸ döneminde, medreselerde teorik astronomi okutulmasına, kelam ve felsefe eserlerinde astronomiyle ilgili pek çok konunun ele alınmasına karşın, Ahmed-i Dai (824/1421'de saÄŸ) örneÄŸinde görüldüÄŸü üzere çalışmalar toplumun ihtiyaçlarına paralel biçimde, büyük oranda baÅŸta takvim olmak üzere uygulamalı astronomi sahasına aittir. Ancak Abdülvacid b. Muhammed'in (öl. 838/1435) Kütahya'da rasat yapması, az da olsa gözleme yönelik astronomi çalışmalarının varlığına iÅŸaret eder. Bazı zicler üzerinde ÅŸerhler yazılması, uygulamada kullanılan usturlab, rub-i müceyyeb gibi astronomi aletleri hakkında eser telif edilmesi, bu dönemdeki astronominin pratik karakterini göstermesi açısından dikkat deÄŸerdir.
 
Semerkand'ta UluÄŸ Bey'in kurduÄŸu medresenin baÅŸ müderrisi olan ve rasathanenin bir dönem müdürlüÄŸünü yapan Musa Kadı-zade (ö. 847/1444'den sonra), Osmanlı dışında yaÅŸamasına karşın hem o dönemdeki Osmanlı baÅŸkenti Bursa'dandır hem Osmanlı ilmiye teÅŸkilatını düzenleyen Mehmed Fenarî'nin (ö. 834/1431) öÄŸrencisidir hem de teorik astronomi sahasında kaleme aldığı eserler ve yetiÅŸtirdiÄŸi öÄŸrencilerle Osmanlı teorik astronomi geleneÄŸini belirlemiÅŸtir.
 
Kadı-zade'nin önde gelen öÄŸrencilerinden Fethullah Åžirvanî (ö. 891/1486), hocasının eserlerine ÅŸerhle yazmış, ayrıca Nasiruddin Tusî'nin (ö. 672/1273) astronomi tarihindeki önemli teorik eseri el-Tezkire fi ilm el-hey'e üzerine önemli bir ÅŸerh kaleme almıştır. Ancak Osmanlılarda hem teorik ve gezegen astronomisi hem de pratik astronomi Ä°stanbul'da, Kadı-zade ile UluÄŸ Bey'in öÄŸrencisi, Semerkand okulu mensubu Ali KuÅŸçu (öl. 1474) ile arkadaÅŸları ve öÄŸrencileri tarafından inÅŸa edilmiÅŸtir. Teorik ve gezegen astronomisi büyük oranda, MeraÄŸa ile Semerkand okullarının birikimine dayanırken, pratik astronomi, ilm-i mikat, XIV. yüzyılda el-Halilî ile Ibn Åžatır (ö. 777/1375) eliyle Åžam'da zirvesine ulaÅŸtırılan klasik Ä°slam ilm-i mikat geleneÄŸine baÄŸlıydı. Matematik ilimlerden Hermetik-Pitagorasçı mistisizmi, astronomi ve optik'ten de Aristotelesçi fizik ve metazifik ilkeleri temizlemeye çalışan Ali KuÅŸçu, Merkür'un hareketleri konusunda yeni bir kinematik-geometrik model önerdi. Ayrıca Regiomontanus üzerinden Copernic'e giden yolda güneÅŸ merkezli bir kosmoloji-astronomi için hayatî öneme sahip, hem iç hem de dış gezegenler için episaykil modeller yerine eksentrik bir modeli geliÅŸtirdi. Ali KuÅŸçu'nun bu teorik çalışmaları, Ahaveyn (ö. 904/1499) ile torunu Mirim Çelebî (931/1524) tarafından sürdürüldü; Abdülali Bircendi (ö. 935/1528'de saÄŸ) tarafından eleÅŸtirildi; Ä°bn Nakib (ö. 971/1563) tarafından ise Ä°bn Åžatır'ın yeni-astronomisi temel alınarak radikal bir teklife dönüÅŸtürüldü. MeraÄŸa matematik-astronomi okulunda köklerini bulan bu teorik sorunlarla, Osmanlı astronomları XVIII. Yüzyılın başına kadar uÄŸraÅŸmaya devam etti.
Pratik astronomi sahasında Åžeyh Vefa'nın (ö. 1491) uzun yıllar kullanılan devr-i daim takvimi yanında, Mehmed Konevî (ö. 930/1523), Osmanlı Devleti'nin yükselme döneminde yaÅŸadığından, bu dönemin astronomik ihtiyaçlarını dikkate alarak faaliyet gösterdi. Helenistik ve Ä°slam astronomi mirasını Ä°stanbul'a göre yeniden düzenleyen Mehmed Konevî, Türkçe kaleme aldığı eserlerle, özellikle pratik astronomi sahasında söz konusu mirasın XVI. yüzyılın baÅŸlarından itibaren Arapça ve Farsça'dan Türkçe'ye aktarımına giden yolu açtı ve hem kendisinden sonra gelen astronomlara örnek oldu hem de astronomi dilinin TürkçeleÅŸmesine zemin hazırladı. Özellikle halefi Mustafa el-Muvakkit (ö. 979/1571) elinde, Osmanlı ilm-i mikat geleneÄŸi ile pratik astronomi ve matematiksel coÄŸrafya gerçek manasıyla Ä°stanbul merkez alınarak Türkçe olarak yeniden üretildi. Bu süreç, Seydi Ali Reis eliyle hem ilk Türkçe teorik astronomi metninin telifine yol açtı hem de büyük denizciler Ä°bn Macit ile Süleyman el-Mehrî'nin ürettikleri de dikkate alınarak deniz astronomisi ile coÄŸrafyası geliÅŸtirildi.
 
 
Osmanlı devletinde klasik Ä°slam mirasına dayalı olarak geliÅŸen teorik ve pratik astronomi, MeraÄŸa, Semerkant ile Kahire-Åžam matematik-astronomi okullarını ÅŸahsında birleÅŸtiren, Ä°stanbul Rasathanesi'nin kurucusu matematikçi, astronom, fizikçi ve mekanik bilimci Takiyüddin Rasıd (ö. 1585) tarafından zirveye ulaÅŸtırıldı. Takiyüddin eski rasat aletlerini geliÅŸtirdi, pek çok yeni alet icat etti; mekanik-otomatik saati ilk olarak rasat faaliyetinde kullandı. Hazırladığı ziclerde (astronomi tablo ve cetvelleri) tarihte ilk defa Babil'den beri kullanılan altmış tabanlı hesap sistemini terk ederek hem astronomide hem de trigonometride ondalık kesirleri kullandı; bu hesaba uygun sinüs ve tanjant tabloları hazırladı. En önemli amacı matematiksel dakiklik olan Takiyüddin çalışmalarıyla Semerkant astronomi okulunun eksikliklerini tamamladı. Çalışmaları Avrupa'daki çaÄŸdaÅŸları, Copernicus ve Thyco Brahe'nin çalışmalarıyla kıyaslandığında, bazı âletler, hesapta dakiklik ve bazı yeni tespitlerde onlardan ileride olduÄŸu görülür.
 
Osmanlı devletinde rasada dayalı astronomi çalışmaları yalnızca Takiyüddin'in inÅŸa ettiÄŸi Ä°stanbul Rasathanesi'yle sınırlı deÄŸildir. Kaynaklar, Sultan II. Bayezid döneminde Ä°stanbul'da GüneÅŸ rasadı yapıldığını kaydederken, Abdülali Bircendî'nin Trabzon'da küçük çaplı bir rasathane kurarak gözlemde bulunduÄŸu bizzat kendisi tarafından kaleme alınan eserde ayrıntılı bir biçimde anlatılmıştır.
 
XVI. yüzyıldan sonra da hem teorik hem de pratik astronomi çalışmaları klasik paradigma içerisinde, Kuhn'nun deyiÅŸiyle 'normal bilim' olarak devam etti. Osmanlı astronomları pek çok konuda teorik ve pratik eserler vermeyi, pek çok astronomi âletini konu alan risaleler yazmayı XX. Yüzyılın başına kadar sürdürdü. O dönemdeki astronominin yarattığı kozmolojiye iliÅŸkin sorunlar ile astronomi-din iliÅŸkisi konuları üzerinde de duruldu. Örnek olarak Mehmed Darendevî'nin (ö. 1739) hazırladığı yeni ruzname yalnızca Osmanlı coÄŸrafyasında deÄŸil, Albert Toderini'nin söylediÄŸi üzere Batı Avrupa'da da kullanıldı.
 
XVII. yüzyılın ikinci yarısında, 1660-1664 yılları arasında modern astronomi Ä°brahim Efendi'nin tercümesiyle Osmanlı astronomi dünyasına girdi. Bu süreç Ebu Bekr DımeÅŸkî'nin (ö. 1692) çevirileriyle devam etti. Ä°brahim Müteferrika'nın (ö. ) çalışmalarıyla kamuoyuna iyice yerleÅŸen yeni astronomi bilgileri, Osmanlı zihniyetinde Batı Avrupa'da olduÄŸu gibi bir çatışma yaratmadı, yeni bilgiler teknik birer ayrıntı gibi görüldü. Osman b. Abdülmennan'ın tercümeleriyle devam eden bu süreçte, Osmanlı astronomları Avrupalı pek çok astronomun ziçlerini Türkçeye çevirmeye baÅŸladı ve Osmanlı devletinde takvimler artık bu yeni ziçlere göre hazırlandı. 1773'de kurulan yeni yüksek eÄŸitim kurumları mühendishanelerde ders veren hocalar, Hüseyin Rıfkı, Seyyid Ali PaÅŸa, özellikle Ä°shak Hoca bu bilgilerin yerleÅŸmesine katkıda bulundular. Ä°shak Hoca, dönemimin bütün sahalarındaki yeni bilgileri içeren Mecmua-ı ulum-ı riyaziye adlı eserinde konuyu ayrıntılı bir biçimde verdi; böylece resmî olarak kadim astronomi terk edilerek yeni astronomi benimsendi.
Ahmet Cevdet PaÅŸa, Ahmet Muhtar PaÅŸa, Salih Zeki gibi isimlerle devam eden astronomi çalışmaları, Mehmet Fatin Gökmen'in Rasathane-i amire (kuruluÅŸu 1867) müdürlüÄŸüne atanmasıyla yeni bir boyut kazandı; Türkiye Cumhuriyeti kurulduktan sonra Kandilli Rasathanesi'ni inÅŸa ettirerek Osmanlı birikimini Cumhuriyete taşıdı ve Osmanlı'dan Cumhuriyete astronomi çalışmalarının sürekliliÄŸini saÄŸladı.
 
 
 
___________________________________________________________
 
 
Kaynaklar:
Demir, Remzi, Takiyüddin'de Matematik ve Astronomi, Ankara: 2000.
FazlıoÄŸlu, Ä°hsan, "Osmanlı felsefe-biliminin arkaplanı: Semerkand matematik-astronomi okulu", Dîvân Ä°lmî AraÅŸtırmalar Dergisi, Ä°stanbul 2003/1, S. 14, s. 1-66.
Fazlıoğlu, İhsan, "The Samarqand Mathematical-Astronomical School: A Basis for Ottoman Philosophy and Science." Journal for the History of Arabic Science 14 (2008): 3-68.
Fazlıoğlu, İhsan, "Taqi al-Din", Biographical Encyclopaedia of Astronomers (edit. Thomas Hockey), c. II, Springer, New York 2007, s. 1122-1123.
Fazlıoğlu, İhsan, "Qushji", Biographical Encyclopaedia of Astronomers (edit. Thomas Hockey), c. II, Springer, New York 2007, s. 946-948.
FazlıoÄŸlu, Ä°hsan, "Mirim Chalabî", Biographical Encyclopaedia of Astronomers (edit. Thomas Hockey), c. II, Springer, New York 200, s. 788-789.
Fazlıoğlu, İhsan, "Mustafa b. Ali al-Muwaqqıt", Biographical Encyclopaedia of Astronomers (edit. Thomas Hockey), c. I, Springer, New York 2007, s. 33-34.
FazlıoÄŸlu, Ä°hsan, "Fath Allah al-Shirwanî"", Biographical Encyclopaedia of Astronomers (edit. Thomas Hockey), c. II, Springer, New York 2007, s. 1055-1056.
FazlıoÄŸlu, Ä°hsan, "Katib Sinan al-Qonawî", Biographical Encyclopaedia of Astronomers (edit. Thomas Hockey), c. II, Springer, New York 2007, s. 945-946.
FazlıoÄŸlu, Ä°hsan, ""Omar al-Darandawî"", Biographical Encyclopaedia of Astronomers (edit. Thomas Hockey), c. I, Springer, New York 2007, s. 277-278..
Mordmann, "Das Observatorium des Taqi ed-Din zu Pera", Der Ä°slam, XIII, 1913, 82-96.
Ragep, F. Jamil, Ali Qushji and Regiomontanus: Eccentric Transformations and Copernican Revolutions, Journal History of Astronomy, xxxvi (2005), 359-371.
Saliba, George. "Al-Qushji's Reform of the Ptolemaic Model for Mercury." Arabic Sciences and Philosophy 3 (1993): 161-203.
Sayılı, Aydın Sayılı, The Observatory in Islam, Ankara: 1960, pp. 289-305.
ÅžeÅŸen, Ramazan (ve diÄŸerleri), Osmanlı Astronomi Literatürü Tarihi (OALT), (History of astronomy literature during the Ottoman period). Vol. I-II, Istanbul: IRCICA, 1997.
Tekeli, Sevim (edit.), Alat el-Rasadiyye li Zic-i ÅžehinÅŸahiyye, Ä°TED, III/1-2, 1960, pp. 1-30.
------------, "Nasiruddin, Takiyüddin ve Tycho Brahe'nin Rasad Aletlerinin Mukayesesi", Ankara Üniversitesi, Dil ve Tarih-CoÄŸrafya Fakültesi Dergisi, vol. XVI/3-4, Ankara 1958, pp. 301-353.

Etiketler :

Henüz yorum yapılmamış.

* İşaretli tüm alanları doldurunuz.