Erhan Afyoncu: 450 yıl önce vurguncular soğan kıtlığına neden oldu

PAHALI SATANLARI TAKÄ°P
Osmanlı döneminde yiyecek maddelerini alıp, depolayarak pahalı satanlara rastlanırdı. 1576'da harman yerlerinden zahire alıp, saklayıp ve daha sonra halka pahalıya satan karaborsacıların önlenmesiyle ilgili Tırhala beyine ve kadısına ferman yazılmıştı. 1580'de siyah üzümleri, daha yetiÅŸmeden parasını verip, daha sonra depolayan Yahudi ve Hristiyan tüccarların karaborsa yarattıkları ve bu yüzden de Ä°stanbul'da kara üzüm bulunmadığı tespit edilmiÅŸ, bu durumun önlenmesi için Ä°stanbul kadısına ferman gönderilmiÅŸti.
Fiyatları artıran diÄŸer bir faktör ise Ä°stanbul'un farklı yerlerinde gıda maddelerine farklı fiyat tespit edilmesiydi. 16. yüzyılda Galata ile Haslar ve Üsküdar'da meyvenin fiyatı yüksek tespit edildiÄŸi, o dönemde Ä°stanbul olarak anılan Fatih'e gelecek meyvelerin bu yüzden oralara gitmesi sebebiyle Ä°stanbul'un meyve sıkıntısı çektiÄŸi anlaşıldı. Galata, Tophane ve Eyüp iskelelerine meyve gemilerinin sokulmayıp Muhtesib Ä°skelesi'ne yanaÅŸtırılması ve oralardaki fiyatın da Ä°stanbul'da geçerli olan fiyatlara göre ayarlanması emredildi. Bazen de meyve ve sebzeler, Sebzehane önüne yanaşıp buradan ÅŸehre dağıtılması gerekirken, bazı kiÅŸilerin gizlice farklı iskelelere meyve ve sebze çıkararak devlet denetimi olmadan pahalı fiyatla halka sattıklarına rastlanırdı.
Devletin belirlediÄŸi fiyat ve sistemin dışına çıkanlar cezalandırılırlardı.
TaÅŸradan gelen meyve ve sebzeyi pahalı satan dört manav yazıcısı 1791'de Limni adasına sürüldü. 1813'te gizlice sebze alıp, pahalı satan yedi manav dükkânının sebze alım-satımı yapmaları yasaklandı. 1791'de Ä°stanbul'da meyve ve sebzelerin pahalı satılmasının önüne geçilmesi için bahçelerden gelecek sebzelerin önce Eminönü'ne getirilerek oradan esnaflara tespit edilen fiyatı üzerinden satılması kararlaÅŸtırılıp, bu ÅŸekilde karaborsanın önüne geçilmeye çalışıldı.

SOÄžAN VURGUNCULARI
1560'larda Ä°stanbul'da stokçular yüzünden soÄŸan sıkıntısı çekilmiÅŸti. 1564 sonbaharında Ä°stanbul'a gönderilecek soÄŸanların Ä°znik'te depolanması yüzünden ÅŸehirde soÄŸan sıkıntısı çekildiÄŸi anlaşılınca, Ä°znik kadısına ferman gönderilerek halkın kendi ihtiyacı için ayırdığı soÄŸana dokunulmadan, depolanan soÄŸanların gemilere yüklenmesi emredildi.
Ancak ertesi yıl stokçuların soÄŸanları depolamaya devam ettikleri ve soÄŸanların bir kısmını da Ä°stanbul yerine Bursa'ya gönderdikleri anlaşıldı. 1565 Ekim'inde Ä°znik kadısına yeni bir ferman gönderilerek vurgunculara izin verilmemesi ve stoklanan soÄŸanın gemilere yüklenilip, sahipleriyle birlikte Ä°stanbul'a gönderilmesi emredildi.
1565 yazında Samsun ve civarında yetiÅŸen soÄŸanların bazı sahtekâr satıcılar ve yeniçeri, sipahi gibi bazı askeri gruplar tarafından satın alınıp depolanması ve Ä°stanbul için zahire almaya gelen gemilere soÄŸan verilmemesi sebebiyle Ä°stanbul'da soÄŸan darlığı baÅŸ gösterdi. Samsun kadısına bir ferman yazılarak karaborsacıların soÄŸan depolamasına izin vermemesi ve soÄŸanın günlük tespit edilmiÅŸ fiyatlar üzerinden gemilere yükletilip Ä°stanbul'a göndermesi emredildi.

Üç yıl sonra da Ä°stanbul'un soÄŸan sıkıntısı vardı. 1568 Temmuz'unda Ä°znik'ten Ä°stanbul'a soÄŸan getiren gemiyi iskeleye yaklaÅŸtığı sırada birisi gelerek geri götürmüÅŸtü. Ä°znik kadısına bir ferman gönderilerek soÄŸanı kimin geri götürdüÄŸünü tespit etmesi ve Ä°znik ve köylerinde hâlâ satılık soÄŸan varsa orada depo ettirilmeyip, toplanarak Ä°stanbul'a göndermesi emredildi.
1802'nin sonlarına girerken de İstanbul'da soğan sıkıntısı vardı.
Sebebi araÅŸtırıldığında bazı bölgelerde soÄŸan ucuzken vurguncuların Ä°stanbul'a soÄŸan gönderilmesini engelleyerek fiyatları yükselttikleri anlaşıldı. Kocaeli yöneticisine depolanan soÄŸanların tespit edilerek, kıştan önce hepsinin Ä°stanbul'a gönderilmesi için emir verildi. Aynı yılın Eylül'ünde bir Rum stokçunun Kocaeli, Sakarya ve civarındaki bölgelerden 500 bin kilo soÄŸan toplayarak stokladığı tespit edildi. Hemen bir ferman gönderilerek soÄŸanın gemilerle Ä°stanbul'a gönderilmesi emredildi.

***

SoÄŸan karaborsasının önlenmesiyle ilgili fermanlar

Samsun kadısına emir ki, Samsun'da ve civarında üretilen soÄŸanı bazı madrabaz, yeniçeri ve sipahi gruplarına mensup kimseler alıp mahzenlere koyarak Ä°stanbul'un ihtiyacı için bölgeye ürün satın almaya gelen rençber gemilerine satmadıklarından Ä°stanbul'da soÄŸan sıkıntısı yaÅŸanmaktadır.
Buyurdum ki, bu emrim sana ulaÅŸtığında Samsun ve civarında üretilen soÄŸanı asla madrabazlara ve diÄŸer kimselere depolattırmayıp Ä°stanbul'dan gelen gemilere piyasa fiyatı üzerinden aldırıp Ä°stanbul'a gönderesin ki soÄŸan konusunda yaÅŸanan sıkıntı son bulsun. Bu konu son derece önemlidir. Bu yüzden gerekli özeni gösterip kesinlikle herhangi bir kimsenin soÄŸanı depolamasına fırsat vermeyerek gelen gemilere satılması için ihtimam gösteresin. EÄŸer uyarılara raÄŸmen emrime aykırı olarak bu iÅŸe cesaret eden olursa isimlerini yazıp bildiresin. 15 AÄŸustos 1565 (Mühimme Defteri, nr. 5).Ä°znik kadısına emir ki, Mektup göndererek Ä°stanbul'da soÄŸan konusunda sıkıntı olduÄŸundan soÄŸanı toplayıp depolayan madrabazlara soÄŸan toplattırmamak ve soÄŸanı olan kimselerin de soÄŸanı depolamayarak Ä°stanbul'a sevketmeleri için emir geldiÄŸini fakat buna raÄŸmen herkes soÄŸanını depoladığı gibi bazılarının Bursa'ya getirdiÄŸini, bazı madrabazların toplayıp depoladıklarını ve Ä°znik'te Mustafa isimli kimsenin hayli soÄŸan satın alıp evinde depoladığını, ancak kendisi bulunmadığından ambarının açılıp soÄŸanın kontrol edilemediÄŸini yazıp bildirmiÅŸsin. Buyurdum ki, ÇavuÅŸzâde Mehmed vardığında onun gibi depolanan soÄŸanların sahiplerini bulup, soÄŸanları sahipleri veya kefilleri ile gemilere yükleyip Ä°stanbul'a gönderesin ki burada satsınlar. 9 Ekim 1565 (Mühimme Defteri, nr. 5).
Ä°znik kadısına emir ki, Ä°znik'ten Ä°stanbul'a bir gemi soÄŸan getirirken iskeleye yaklaÅŸtığında ardından bir adam gelerek gemiyi alıp geri gittiÄŸi haber alınmıştır. Buyurdum ki, gönderdiÄŸim çavuÅŸ ulaÅŸtığında dikkatlice teftiÅŸ edip Ä°stanbul'un ihtiyacı için soÄŸan getiren gemiyi geriye çevirenin kim olduÄŸunu ve hangi sebeple bunu yaptığını öÄŸrenerek ismi ve ayrıntısıyla yazıp acele tarafıma arz edesin. Ayrıca Ä°znik'te ve köylerinde eskiden beri soÄŸan satanların soÄŸanları depolamalarına fırsat vermeyerek toplayıp Ä°stanbul'a göndertesin. Bu konuda herhangi bir ihmalden uzak durasın.
29 Temmuz 1568 (Mühimme Defteri, nr. 7).

SABAH