İskender Pala: Edebini yitirmiş bir insan, toplum bünyesinde tehlikeli bir virüstür

Bir tür kiÅŸilik ve karakter özelliÄŸini anlatan bu kelimenin muhtevası insanı ar ve utanç verici hallerden muhafaza eden hasletleri içerir. Tabiri caizse o bir gen dizilimidir ki var olduÄŸu bünyeyi maddî ve manevî huzura erdirir. Ä°nsan bu gene sahip ise bütün hareket ve söz türevleri içinde kaçınılması gereken ÅŸeyi derhal bilir ve hatta refleks olarak ondan kaçınır. Böylece kiÅŸi maddi ve manevi (iÅŸ hayatında, sosyal hayatta veya iç dünyasında) her türlü yanlışlığa düÅŸmekten kurtulur, utanacağı ÅŸeylerden uzak kalır. Sonuçta edepli insan güzel huy, zarif muamele ve hassas bir kiÅŸilik sahibi olur.

Ä°slamiyet'in geliÅŸinden sonra bilim, gramer ve ÅŸiir gibi konular -sırf insanı edebe yönelttiÄŸi, ona zarafet kattığı için- ilm-i edep, bununla ilgilenen kiÅŸiler de edîp olarak anılmaya baÅŸlanmıştır. Bu isimlendirme bize, doÄŸu toplumlarındaki edep anlayışının din kaynaklı olduÄŸunu gösterir ki zaten Cahiliye devrine ait bir edepten bahsedilemez. Hz. Mevlânâ "Kur'an'ın manası ayet ayet edepten ibarettir" mısraını bu baÄŸlamda söylemiÅŸtir.

Edebin iki kısmı mevcuttur: Nefsî ve dersî... Nefsî olan edep, yukarıda söz ettiÄŸimiz kiÅŸilik özelliÄŸini teÅŸkil eden gen yapısıdır ki bunun görünür biçimine ahlak ve terbiye diyebiliriz (Edeptir tâc-ı Rabbanî / Komazlar her baÅŸa anı - Sunullah Gaybî). Dersî olan edep ise insanın amellerini düzenler ki eskiler bunu âdâb-ı muaÅŸeret olarak bilirler ve gerek davranışların gerekse konuÅŸmanın hatasız ve güzel olmasını saÄŸladığını düÅŸünürler (Edep hoÅŸtur, edep hoÅŸtur Ä°lahî / Edepsizlik hor eder pâdiÅŸahi - Laedrî). Ä°nsanın tavırlarındaki nezaket, zarafet ve zevk-i selim nasıl görünür bir ÅŸey ise, sözlerindeki güzellik ve incelik de aynı ÅŸekilde edep sayesinde bilinebilen, hissedilebilen hale gelir. Nazik davranışlar nasıl hareketlerimizde bizi ayıplanmaktan, küçük düÅŸmekten, hata yapmaktan koruyorsa (ÖrtermiÅŸ ayıbını insanın hep / Ne güzel elbise esvâb-ı edeb - Laedrî); binaenaleyh söz söyleyeni de küçük düÅŸmekten ve yanlışlıktan koruyacak edep konuları mevcuttur. Gramer, etimoloji, sözlük, imla, kafiye, ÅŸiir, retorik, söz ve manaya iliÅŸkin sanatlar olarak sayabileceÄŸimiz bu fenlerin "edebiyat" genel baÅŸlığı altında anılmasının sebebi, söz edebini saÄŸladıkları, ifadeyi mübtezel ve bayağı olmaktan korudukları, nezih bir üsluba büründürdükleri içindir.

Eski toplumları derinden etkileyen tasavvuf, baÅŸtan sona edep üzerine bina olunmuÅŸ gibidir. Âdâb (edepler), âdâb u erkân, âdâb u usûl... Hep güzel ÅŸeylerle birlikte olma ve kendini tanımanın her tarikata göre çeÅŸit çeÅŸit yolları... Edebe dair pek çok batınî ve zahirî tasnif, kural, risale ve tanım... Sufilerin her birine göre önem sırası kazanan edep yolları... Semboller ve ritüeller... Eline, Diline, Beline (EDeB) sahip olma ÅŸuuru... Ve herkesin ortak söylediÄŸi bir söz: "Edeb yahû!.." Sonra da bir beyit:

Edep bir tâc imiÅŸ nûr-ı Hudâ'dan

Giy ol tacı emîn ol her belâdan

Günümüzde edep içen "karakter disiplini" diyebiliriz. Bu disiplin, toplum içinde kiÅŸilerin birbirlerine karşı takınmaları gereken takdir edilesi tavırları düzenler. Åžimdiki edebiyat her ne kadar dilin edeplendirilmesine yarıyorsa da nefsin edepli olması (güzel ahlak) dilin edebinden önemlidir. Yani dili ÅŸiirle, sanatla mecazla güzelleÅŸtirmeden evvel ahlakı güzelleÅŸtirmek gerekir. Bunun yolu iffet, vakar, sabır, merhamet gibi ÅŸahsî meziyetlere sahip olmak yanında gerçeÄŸe saygı, adalet ve özgürlük gibi evrensel deÄŸerleri de benimsemekten geçer. Bu açıdan bakıldığında çağımız, edebini kaybetmiÅŸ bir çaÄŸdır. Herkes nefsinin hevasına uymuÅŸ; para, mal, mülk, makam sarhoÅŸluÄŸundan başı dönmüÅŸ gibidir. Haddini bilmek, zarafet, nezaket, terbiye, hicap, utanma... Hepsi kaybolup gitmiÅŸ edep bahisleri. "Ä°nsanın edebi altınından hayırlıdır" veya "Edep insanın ziynetidir" sözleri unutulalı çok oldu. Belki de artık eskilerin tekke ve mektep duvarlarına astıkları ÅŸu beyti yeniden yazdırtıp sosyal mekânlara ve resmî kurumlara dağıtmanın zamanı geldi:

Ehl-i diller arasında aradım kıldım talep

Her hüner makbul imiÅŸ, illa edep, illa edep

Unutmayalım; edebini yitirmiÅŸ bir insan, toplum bünyesinde tehlikeli bir virüstür.

TÄ°ME TÜRK ARŞİV