Modern Irak’ın proje kralı: I. Faysal

GeçmiÅŸi bugünün kavramları ve deÄŸer yargılarıyla açıklamak (anakronizm) modern tarih yazıcılığının en ciddi problemlerinden biri. Fakat tarihçileri bekleyen bundan daha büyük bir tehlike mevcut: Vigizm (Whigism). Yani geçmiÅŸi bugünü verecek ÅŸekilde örgütlemek. Avrupa medeniyetini insanlığın kemal noktası veya sonu olarak konumlandırmak isteyen 19. asır tarihçileri için Vigizm oldukça elveriÅŸliydi.

Ali A. Allawi’nin kaleme aldığı biyografi kitabı Irak Kralı I. Faysal da Vigizme kurban verilen çalışmalardan biri. Yazara göre 1916’da Hicaz’da patlak veren isyan “Arap Uyanışı”nı baÅŸlatan ÅŸanlı bir devrim ve modern Irak’ın ilk kralı Faysal da Arapları Osmanlı boyunduruÄŸundan kurtararak özgürlüÄŸüne kavuÅŸturan büyük liderdi.

BilgeliÄŸin Yedi Sütunu kitabında T. E. Lawrence da aynı kanaatte: “Yanından hiçbir Arabın memnuniyetsiz veya kırgın halde çıktığını görmedim. Faysal bile farkına varmadan adamlarını idare ediyordu, bunun için doÄŸmuÅŸtu.” Lawrence’e göre Faysal, “Arap ayaklanması eyleminin arkasındaki fikre inandırıcılık katan bir peygamberdi.”

Modern Irak’ı doÄŸuran fikir

Ne hikmetse Gertrude Bell’in aradığı kahraman da Faysal’dı. 1920’de Irak halkı Ä°ngiliz manda yönetimine karşı ayaklandı. Ä°ngilizlerin planları geri tepmiÅŸti. Irak’ı kaybediyorlardı. Tam bu sırada Gertrude Bell imdada yetiÅŸti. Suriye yönetiminin Fransızların eline geçmesiyle açıkta kalan Åžerif Hüseyin’in oÄŸlu Faysal’ı “Irak Kralı” yapmayı teklif etti. Halkı doÄŸrudan yönetmek yerine Britanya politikaları doÄŸrultusunda hareket edecek ve halkın kabulleneceÄŸi yerli bir lider Ä°ngilizlerin iÅŸlerini kolaylaÅŸtırabilirdi. BeklendiÄŸi gibi de oldu. Dolayısıyla Gertrude Bell olmasaydı ne Irak diye bir ülke ne de Faysal Irak kralı olabilirdi.

1921’de Irak tahtına oturan Faysal ölünceye kadar bu vazifeyi omuzladı (1933). Gertrude Bell, 11 Temmuz 1926 gecesi intihar edene kadar özel hayatından devlet iÅŸlerine kadar Faysal’ın bütün hayatında belirleyici bir rol oynayacaktı. Daha doÄŸrusu Ä°ngiltere’nin yüksek çıkarları adına ona gözetmenlik ve denetmenlik yapacaktı.

Öte yandan Faysal’ı tanıyan herkes onda aynı asaleti ve dehayı göremiyordu. Dönemin ABD maslahatgüzarına göre Kral Faysal, Irak halkının tamamı nezdinde hiçbir zaman çok popüler olmamıştı. Hatta toplumun çoÄŸunluÄŸuna göre o, kendilerine zorla kabul ettirilen bir yöneticiydi. Otomobiliyle BaÄŸdat sokaklarında göründüÄŸünde varlığını umursayan pek olmazdı. Ä°ngiliz yüksek komiseri Sir Percy Cox ise ÅŸöyle tanımlıyor onu: “Ä°yi bir kral olması için gerekli niteliklerden hiçbirine sahipmiÅŸ gibi görünmüyor.” Anlaşılan Lawrence ve Bell tarafından göklere çıkarılan Faysal herkesin üzerinde aynı etkiyi bırakamıyordu.

ÇiçeÄŸi burnunda kralın meÅŸruiyet sorunu

Ä°ngilizler tarafından tepeden inme Irak kralı ilan edilmesi elbette bir meÅŸruiyet problemini de beraberinde getirmiÅŸti Faysal için. Farklı din, mezhep ve etnik gruplardan oluÅŸan Iraklılardan bir ulus-devlet inÅŸa etmek pek kolay görünmüyordu. Allawi, onu Irak’ın bağımsızlığı için uÄŸraÅŸan büyük bir mücadele adamı olarak tasvir etse de Faysal, hayatı boyunca Irak için Ä°ngilizlerle karşı karşıya geleceÄŸi hiçbir adım atmadığı gibi bölgede Ä°ngiliz nüfuzun güçlenmesine ve yerleÅŸmesine hizmet etti.

Tarih kitaplarında büyük bir baÅŸarı ve bağımsızlık günü olarak gösterilse de 3 Ekim 1932’de Irak’ın Milletler Cemiyeti’ne tam üyeliÄŸi aslında manda sisteminin sona ermesi anlamına gelmiyordu. Çünkü Ä°ngiltere 2. Dünya Savaşı sonrasına kadar ülkede kaldı. Öyleyse 2002-2006 tarihleri arasında Irak’ta ticaret, savunma ve ekonomi bakanlığı yapan; ekonomi, Ä°slam ve OrtadoÄŸu uzmanı olarak Princeton, Exeter ve Harvard gibi üniversitelerde çalışan Allawi neden bir asırlık söylemi tekrarlıyor dersiniz?

Cevap basit: Farklı kimliklerin hâkim olduÄŸu bu kadim topraklarda bir ulus-devlet kurmak ve bunu ayakta tutabilmek millî bir kahraman gerektiriyor. Projenin baÅŸarısı ortada. 100 yıl geçmeden Irak yeniden parçalandı.

Ayrıca aynı süreci iÅŸlemesi bakımından kitapla birlikte Gertrude Bell’in hayatını konu alan ve yönetmenliÄŸini Werner Herzog’un yaptığı 2016 yapımı Çöl Kraliçesi filmini izlemek de faydalı olabilir. Ne ilginçtir ki filmdeki Faysal karakteri ile Allawi’nin çizdiÄŸi portre neredeyse aynı.

Kusurlarına raÄŸmen modern Irak’ın kuruluÅŸunu, bölgedeki güncel gerilimlerin tarihi kökenlerini ve en önemlisi de Ä°ngilizlerin OrtadoÄŸu’yu nasıl dizayn ettiklerini anlamak için okunabilir bir kitap, Irak Kralı I. Faysal.

Ali A. Allawi, Irak Kralı I. Faysal, Ä°ÅŸ Bankası Kültür Yayınları.

Munise ÅžimÅŸek

DünyaBizim