Halil İnalcık’ın büyük keşfi: Arvanid defterleri

Halil Ä°nalcık Türk tarihçiliÄŸinin önemli simalarındandır. Bu yüzden kendisine “Tarihçilerin Kutbu” payesi verilmiÅŸtir. Daha doÄŸrusu Ä°nalcık, farklı tarih anlayışıyla, eserlerinde sosyal ve ekonomik tarih yaklaşımını merkeze almasıyla bu payeyi hak ederek kazanmıştır. TimaÅŸ Yayınları tarafından 2013 yılında ilk baskısı yapılanOsmanlı ve Modern Türkiye AraÅŸtırmalar isimli kitabında yer alan konular onun çok yönlü bir tarih araÅŸtırmacısı olduÄŸunu gösteriyor. Zira tarih konularının yanında, sosyoloji ve siyaset bilimiyle ilgili olarak da önemli deÄŸerlendirme ve analizler yapıyor, yorumlarda bulunuyor. Buna örnek olarak Türkiye ve Avrupa iliÅŸkilerinin tarihini incelediÄŸi konu içinde yer alan Samuel Huntinton’un ünlü Medeniyetler Çatışması tezini deÄŸerlendirmesini verebiliriz. Ziya Gökalp’le ilgili olarak, Gökalp’in Türk sosyolojisindeki yerini ele alan ve Gökalp’in Türk düÅŸünce hayatına etkilerini ortaya koyan analizini de bu çerçevede deÄŸerlendirebiliriz. Osmanlı baÅŸlığını oluÅŸturan bölümde Osmanlı’nın Balkanlardaki yayılışı, Ahilik TeÅŸkilatı, Vakıflar gibi konuların yanında Osmanlı Ekonomi ve Para Tarihine, Vergi Sistemi ve Osmanlı’da Ä°statistik konularına dair önemli araÅŸtırmalar yer alır. Son bölümde ise “TarihçiliÄŸimiz” baÅŸlığı altında “Fransız Annales Ekolü ve Türk TarihçiliÄŸi” bölümünde Türk tarih yazcılığı hakkında bilgi verir.

Osmanlı, istatistik sisteminden etkin olarak faydalanmış

Osmanlı iktisat sistemiyle ilgili olarak çeÅŸitli baÅŸlıklar altında geniÅŸ malumat verilenkitapta incelenen konulardan birisi de Osmanlı istatistik sistemi, tahrir defterleridir. Ä°nalcık, Osmanlı Devleti’nin merkeziyetçi ve bürokratik yapısından dolayı bu alandan etkin bir ÅŸekilde faydalandığını ve istatistikle ilgili kayıtların arÅŸivlerde geniÅŸ yer tuttuÄŸunu belirtir. Bu alandaki çalışmaların yalnız Osmanlı istatistik tarihi bakımından deÄŸil, genel istatistik tarihi bakımından da büyük önem taşıdığına dikkat çeker. Osmanlı’nın istatistikle ilgili tuttuÄŸu kayıtların, bu alanda uygulanan usul ve metotların, 15. yüzyılda Avrupa’da görülen benzeri örneklerden daha geliÅŸmiÅŸ ve daha karmaşık olduÄŸunu öÄŸreniyoruz. Ä°nalcık bu metotların Ä°slam HalifeliÄŸi, Ä°ran, Orta Asya örneklerinin bir devamı olarak Mezopotamya medeniyetlerine kadar izlenebileceÄŸini ifade eder.

Sistemin kontrolü icmal defterleriyle saÄŸlanırdı

Ä°nalcık’tan öÄŸrendiÄŸimize göre Osmanlı’nın klasik döneminde (1300-1600), devletin zırhlı süvari ordusunu oluÅŸturan sipahilerin ihtiyaçları, köylüden ayni olarak tahsil edilen vergilerden karşılanıyordu. Zira bu dönemde para ekonomisi geri bir durumdaydı. Devlet miri (toprağın mülkiyetinin devlete ait olması) sistemiyle mülkiyeti altına aldığı tarıma elveriÅŸli arazilerde buÄŸday ve arpa üretimini garanti altına alarak halkın ve ordunun temel ihtiyacını gidermek ister. GeniÅŸ bir coÄŸrafyaya yayılan imparatorlukta bu sistemin kontrol edilmesi, tımarların intikalleri ve deÄŸiÅŸiklikleri icmal defterleriyle saÄŸlanır, deÄŸiÅŸiklikler ise derdest ve tevcihdefterleriyle takip edilirdi. Bu defterler merkezdeki bürokrasiye sistemi takip etmek ve gereken kararları alma yönünde büyük kolaylıklar saÄŸlıyordu. Bir sancakta hangi köyde ne kadar nüfus var, köylülerden kimin ne kadar toprağı var, topraksız olanlar, ürünlerin miktarı ve fiyatı bu sayede kısa bir zamanda bulunur ve gereken kararlar kolayca alınırdı. Ä°nalcık, bu metodun merkeziyetçi bürokrasinin son derece etkin bir aracı olduÄŸunu, tahrir defterleri ve defter-i hakaninin bu sistemin uygulanmasında, doÄŸru ve kapsamlı verilere ulaÅŸmada ihtiyacı karşılayan özgün bir istatistik sistemi olduÄŸunu vurgular.

Halil Ä°nalcık’ın büyük keÅŸfi

Ä°nalcık, Osmanlı arÅŸivlerinde defter-i hakanilerden en eskisi olan 835/1431 tarihli Arvanid (Arnavud) Sancağı icmal defterini kendisinin yayınladığını belirtir. Bu defter bir tımar icmal defteridir ve Osmanlı bürokrasisinde bu tarihe doÄŸru tahrir istatistik metodlarının kesin biçimde uygulandığını kanıtlamıştır. II. Murad ve Fatih dönemine ait baÅŸka defterlerin de tespit olunduÄŸunu, Arvanid defterlerindeki göndermelerden Osmanlı tahrir sisteminin Yıldırım Beyazıd (1389-1402) dönemine kadar izlenebileceÄŸini açıklar.

Söz, Arvanid defterlerinden açılmışken TaÅŸkın Takış, Halil Ä°nalcık’ın tarihçiliÄŸi hakkında deÄŸerlendirmelerde bulunduÄŸu Tarihyazımının Rönensansı baÅŸlıklı yazısında, Arvanid defterini, bir belgeden tarih yazma metodolojisinin en güzel örneÄŸi olarak tarif eder ve bunu Ä°nalcık’ın ilk büyük keÅŸiflerinden sayar. Bu defter Osmanlı’nın Balkanlarda yayılışı hakkında önemli bilgiler verir. “Genç yaÅŸta bir araÅŸtırmacı, Osmanlı tarihi üzerinde deyim yerindeyse parlak fütuhatını yapmış, arÅŸivlerdeki en eski sayılabilecek bir defter bulmuÅŸtur: Suret-i Defter-i Sancak-i Arvanid. Bu defter, bir tımar defterinin sureti, yani icmal defteridir. Osmanlı Arnavutluk’u fethettikten sonra bölgeyi kayıt altına almıştır. O döneme ait nüfus ve gelir kaynaklarıyla ilgili bilgileri buradan ediniyoruz. Bir bölgenin Müslim ve gayrımüslim kiÅŸileri köy köy, hane hane bu deftere kaydedilmiÅŸtir. Kimin nereden geldiÄŸi, gelir düzeyleri hakkında bilgiler mevcuttur…” sözleriyle Takış, hem Halil Ä°nalcık’ın Osmanlı tarihi alanında gerçekleÅŸtirmiÅŸ olduÄŸu bu büyük buluÅŸa ve hem de Osmanlının erken döneminde bile istatistiÄŸe verdiÄŸi öneme, istatistikten ne derece etkin bir ÅŸekilde faydalandığına dikkat çeker.

Birbirinden deÄŸerli analizlerin yer aldığı eser, dopdolu bir içerikle okuyucuya Osmanlı tarihine daha farklı ve derinlikli bakma imkanı saÄŸlıyor.