Tarihine bakıldığında Milli Piyango, pek de ‘milli’ değilmiş!

Osmanlı Ä°mparatorluÄŸunda ilk piyango çekiliÅŸleri Batı kökenli hemen hemen her ÅŸey (ÅŸey'i “ÅŸer” olarak da okuyabilirsiniz) gibi, öncelikle Levantenler (Ä°stanbul ve Ä°zmir’de yaÅŸayan Fransız ve Ä°talyan kökenli azınlıklar) ve gayr-i Müslim unsurlar arasında baÅŸlamıştır. 1856 yılında Ermeni Katolik Kilisesi’nin güvence vermesiyle Ä°stanbul YeÅŸilköy'de ev, arsa ve para ikramiyesi vadeden karma piyango düzenlenmiÅŸtir.

Osmanlı hükümeti tarafından 1855 yılında yabancı piyango biletlerinin yurda sokulması yasaklanmış ve bu karar gümrüklere bildirilmiÅŸ; ancak yabancı ülke elçiliklerine haber verilmemiÅŸtir. Bu gerekçe ile yasak sürdürülecekse elçiliklere bildirilmesi ve bunlar arasında bir çeÅŸit piyangoyu içeren iç borçlanma tahvilleri de bulunduÄŸundan, satın alınması yasal olan bu tahvillerin yasak kapsamımın dışında tutulması gereÄŸinin görüÅŸülerek DışiÅŸleri Bakanlığına bildirilmesi istenmiÅŸtir.

1857 AÄŸustos’unda piyangonun "külliyen men”i (tamamen yasaklanması), bir takım sorunlara yol açmıştır. Yasak kararından önce, harcını yatırıp Emniyet TeÅŸkilatı’ndan (Bab-ı Zaptiye) ruhsat alarak piyangoculuk yapan üç yüzden fazla kiÅŸi vardır. Bunlar iÅŸ akışlarının aniden kesilmesi üzerine büyük zararlara girdiklerini, geçim sıkıntısına düÅŸtüklerini ileri sürerek hükumetten tazminat istemiÅŸlerdir.

Ayrıca Abdülmecid döneminde de piyango yasağı getirilmiÅŸ fakat onun ölümüyle (1861) tahta geçen Sultan Abdülaziz'in ilk saltanat yıllarında piyangolar yeniden ortaya çıkmıştır.

Abdülaziz'in tahta geçmesinden bir süre sonra, biri Yunan uyruklu iki ünlü Rum bankeri özel amaçlı bir emlak piyangosu düzenlemiÅŸ, kazanandan bin altın lira alıp karşılığında ona BoÄŸaziçi'nde (Yeniköy'de) üç yalı vermeyi vadetmiÅŸlerdir.

Kolera salgını yüzünden çekiliÅŸler ertelendi

1865'te çıkan bir kolera salgını gerekçe gösterilerek piyango ertelenmiÅŸ ve ÅŸartları deÄŸiÅŸtirilip 15 Kasım’dan itibaren ikiÅŸer hafta arayla, on bir çekiliÅŸle, on kere nakit-para, on birinci olarak da - karşılıksız- emlak ödüllü bir sınıf piyangosu haline getirilmiÅŸtir.

1880'li yıllara gelindiÄŸinde Rum, Ermeni, Yahudi vb. toplulukları arasında piyango düzenleyerek gelir saÄŸlama amaçlanınca Tanzimat Dairesi kararıyla, bunlardan kiÅŸisel çıkar amaçlı olanları yasaklanmıştır. Elli bin kuruÅŸa kadar olan küçük çaplı ve hayır amaçlı piyangolar valilik ve mutasarrıflıkların izni ile daha büyükleri de Ticaret Bakanlığı aracılığıyla hükümetin iznine baÄŸlanmıştır.   

Ä°stanbul’da düzenlenen ilk piyango 1856 tarihli Ermeni Katolik piyangosudur.

SırmakeÅŸ Hanı sırasında, Hatem Hanım oÄŸlu Osep, Mercan Çarşısı'nda Makriyan ve Samatyada Kahveci Torna, uncu Anesti, Aksaray'da Kahveci Simon, YemiÅŸ Ä°skelesinde Kostaki ilk piyango bayilerindendir.
Sultan Abdülaziz döneminde Piyango bayiliÄŸi yapanlar arasında Banker Hırıstâki Efendi ile Banker Zarifi Efendi de bulunuyordu. Diankimeno adında biri de bunlara yardım ediyordu.

1880-1900 yılları arasında Åžark Åžimendiferleri Piyangosunun biletleri olan “Promesé"leri Galata’daki Gayrı Müslim sarraflar satıyordu.

Rum ve Yahudi çığırtkanlar; "Haydi çekiliyor, haydi kazanan 600.000 frank kazanıyor!" diye bağırıyorlardı. KulaksızoÄŸlu Efendi adlı biri de dönemin bayilerinden biriydi. 1898’de bilet satma izni alan Bulgar Piyangosunun en önemli bayii Galata'daki KorniÅŸ Handa Mösyö Mersenyen idi. Bahçekapı'da Mösyö Biyanki ve Mösyö Miryo Bulgar Piyangosu biletlerini satıyorlardı.

Piyango yasaklanınca bayilik yapanlar isyan etti

1902-1906 arasındaki dönemde piyangolar neredeyse tümüyle yasaklandı. Bu tarihe kadar çoÄŸu gayrimüslim olmak üzere 300'e yakın kiÅŸi bayilik ruhsatı almıştı. Piyango bileti sattıkları için, 1902'de Hasköy'de oturan taÅŸçı Joseften 3 lira, 1903'te Yunan tebaalı Sarafim'den 1 altın, 1906'da Humbaracı YokuÅŸu’nda oturan Apostol'dan 1 altın ceza alınmıştı.

1900-1909 arasında düzenlenen Ziraat Bankası Piyangosu'nun biletleri Ä°stanbul'da Ziraat Bankası’nın idare merkezinde, taÅŸrada ise banka ÅŸubelerinde satılıyordu.

1926-1939 arasında düzenlenen Tayyare Cemiyeti Piyangosu'nun Ä°stanbul'da faaliyet gösteren 193 bayii vardı.

Zamanla piyango düzenleme iÅŸinin kârlı bir iÅŸ olduÄŸu fark edilince, kiliselere yardımın ve hayır iÅŸleri yapmanın dışına çıkıldı ve özel çıkar saÄŸlamak amacıyla piyangolar düzenlenmeye baÅŸlandı. 

Islahat devrinin ünlü sadrazamı Ali PaÅŸa, Osmanlı Ä°mparatorluÄŸu’nun Avrupa'yla yakınlaÅŸmasından yana olduÄŸundan demiryolu ÅŸebekesini Avrupa hatlarıyla birleÅŸtirilmek istiyordu. 17 Nisan 1869'da, Ä°stanbul ve Selanik'i Batı'ya baÄŸlayacak 2.000 kilometrelik bir demiryolu ağının 99 yıllık imtiyazını Osmanlı hükümetinden alan Brüksel bankerlerinden Baron Hirsch, 1870 yılının ilk günlerinde, biri Rumeli ÅŸimendiferlerini inÅŸa etmek, diÄŸeri de iÅŸletmek için iki ÅŸirket kurdu. Tanesi 400 Frank deÄŸerinde 1.980.000 tahvil çıkardı. Bunlar yıllık yüzde 3 (yani 12 Frank) faiz getirecek ve faizler altı ayda bir ödenecekti. Tahvillerin çekiciliÄŸini artırmak için, iki ayda bir yapılacak çekiliÅŸlerle ve 600.000 Frank gibi büyük ikramiyelerle amorti edilmesi kararlaÅŸtırıldı. Amortisman, 105 yıl devam edecekti.

Yeni bir para kazanma yolu

1880'li yılların ortalarında yeni bir para kazanma yolu keÅŸfedildi; daha doÄŸrusu, Batı ülkelerinde kullanılan bir yöntem, Rumeli Demiryolu tahvillerinde uyarlandı. 1887 AÄŸustosunda Osmanlı Hükumetinin bir kararname çıkararak düzenlediÄŸi ve ÇapanoÄŸlu'nun yirminci yüzyıl baÅŸlarında Galata'da piyango bileti olarak satıldığını hikâye ettiÄŸi promes'ler, bunlardan çevrilmiÅŸtir.

Rumeli Demiryolu tahvillerinin piyango sonuçlan (50 ikramiye + 550 anapara amortisman, yani 400'er Frank) liste halinde basıldığı gibi, çekiliÅŸleri ertesi günkü gazetelerde de "Åžark Demiryolları tahvilatının keÅŸide olunan kur'asında ikramiye ve re'sülmal kazanan tahvilatın numaraları bervechiati (yukardaki gibi) derc olunur(açıklanır)" ÅŸeklinde ilan edilmiÅŸtir.

Åžark Demiryolları tahvillerinin piyangosu, Cumhuriyet döneminin baÅŸlarında sigara kâğıtlarına da uygulanmıştır. Üstünde kırmızı ay yıldız ve bir lokomotifle vagon resmi olan bir örnek vardır. Aynı yazıda tanıtılan bir baÅŸka sigara kağıdı markası da, Recep Zühtü'nün üstünde “Gazi Mustafa Kemal PaÅŸa"nın resmi ve yazısı olan kağıtlardır. Falih Rıfkı Atay, Çankaya kitabında (s. 455), kendisinin bu "istismar"ı Gazi'ye haber verdiÄŸini, onun da iÅŸi önlediÄŸini anlatır. 

Ebubekir Aytekin

kaynak: Dünya Bizim