Orta Asya devletlerinde alfabe kargaşası

amoz Normumin Mohammad

Milli olarak Türkistan, dini olarak da Maveraünnehir adı ile anılan Orta Asya bölgesinin Müslümanların en önemli ilmi ve kültür merkezi olduÄŸu bir gerçektir. Ancak günümüzde Orta Asya halkları ve devletleri hem kendi hem de ortak kimliklerini tanıma konularında büyük sorunlar yaÅŸamaktadırlar. Bu sorunların başında alfabe kargaÅŸası gelmektedir.

Rus istilasından önce Türkistan’da Arap alfabesini esas alan ÇaÄŸatay yazısı kullanılmakta idi. Bölge halklarının dilleri de aynı idi, ama lehçe farkları olması tabi olarak kabul ediliyordu. Siyasi olarak Orta Asya 3 mahalli devlete bölünmüÅŸtü: Kuzeyde Hokand hanlığı, güneyde Buhara EmirliÄŸi ve batıda Hiva hanlığı.   

Çarlık Rusya’sı 19. Yüzyılın ortalarından baÅŸlayarak Türkistan’ı kendi sömürgesine çevirdikten sonra bölge halklarının alfabesine müdahale etmemiÅŸti. Ama Rusların siyasi otoritesinin bölgede zorla yerleÅŸtirilmesi, onlarla yapılan ticari ve kültürel iliÅŸkiler Türkistanlı Müslümanların kimliklerini olumsuz etkilemeye baÅŸlamıştı. 

Lenin ve iÅŸbirlikçilerinin 1917 yılının Ekim ayında gerçekleÅŸtirdiÄŸi ihtilal zamanında Orta Asya’da onları destekleyen gruplar bulunmakta ve bu mahalli iÅŸbirlikçiler BolÅŸeviklerin ÅŸiarlarını kırmızı bayraklara ÇaÄŸatay yazısı ile yazarak taşıyorlardı.
1924 yılına gelindiÄŸinde SSCB kurulmuÅŸ, Türkistan adı kaldırılmış, bölge Özbekistan, Kazakistan, Kırgızistan, Türkmenistan, son olarak da Tacikistan Cumhuriyeti kurularak 5 mahalli Sovyet Cumhuriyetlerine ayrılmıştı. Aynı yılda ÇaÄŸatay yazısı Sovyet hükümeti tarafından iptal edilerek Orta Asya’da Latin yazısı uygulamaya konmuÅŸtu.

Daha sonra Sovyetler Orta Asya haklarına sadece kendi komünist fikirlerini empoze etmekle yetinmeden, Rus ÅŸovenizmini de yaymaya baÅŸladı. Bu amaçla geçen yüzyılın 30'lu yıllarında Orta Asya’da Rus Kiril alfabesi uygulamaya konuldu. Neticede Türkistanlı Özbek, Kazak, Kırgız, Türkmen ve Taciklerin milli ve dini kimliÄŸi esastan tahrip edildi. Zaten Lenin, daha sonra Stalin tarafından yönetilen komünist rejimin ana amacı yerli halklardan suni de olsa ateist inanca ve yaÅŸama sahip Sovyet insanını yetiÅŸtirmek idi. Daha sonra Sovyetlerin bu giriÅŸimini ünlü Kırgız yazar Cengiz Aytmatov “mankurtlaÅŸtırmak” olarak nitelendirecekti…

1990 yılından baÅŸlayan bağımsızlık süreci Orta Asya devletlerinde alfabe konusu ve sorununu yeniden gündeme getirdi. Burada en çabuk davranan bağımsızlıkla beraber Latin alfabesine geçen Türkmenistan oldu. Özbekistan da Latin yazısına geçme kararı aldı ama bu adım Kerimov dikte rejiminin tüm kararları gibi uygulamada baÅŸarı göstermedi. Ancak 2016 yılında Kerimov’un ölümünden sonra bu alandaki kargaÅŸaya son verilmesi gündeme geldi. Åžimdi Özbekistan’da teklif edilen Latin alfabesi yazısında Türkiye’de kullanılan yazıdaki “ÅŸ”, “ç” harflerinin kullanılması öngörülmektedir. 

Kazakistan’da Latin alfabesine geçiÅŸ söz konusudur ve bu sürecin 2025 yılında tamamlanması beklenmektedir. Ancak Kırgızistan ve Tacikistan Rus Kiril alfabesinden vazgeçmeye niyetli deÄŸiller. Latın alfabesine geçen ya da geçmekte olan Türkmenistan, Özbekistan ve Kazakistan’ın yeni yazılarında da farklılıkları görmek mümkündür.

Sonuçta ÅŸu anda Orta Asya’da bir Alfabe kargaÅŸası yaÅŸanmaktadır. Bunun bölgede milli, siyasi, kültürel ve dini alanlarda sorunlara yol açacağı çok aÅŸikârdır. Söz konusu olan sadece bölgedeki kardeÅŸ halklar ve onları yönetenlerin deÄŸil,  aynı halk ve devlet içinde iki neslin birbirine anlamasında yaÅŸanmakta olan zorluk ve sorunlardır. ÖrneÄŸin, Kiril yazısında eÄŸitim alan 40 yaşın üzerindeki insanlar yeni Latin yazısını okumak ve anlamakta sorunlar yaÅŸamaktadır. Daha genç insanlar ise Kiril yazısı ile aynı sorunlarla karşılaÅŸmaktadırlar.

Beklenen Orta Asya’daki beÅŸ devlet  yetkililerinin alfabe konusunda bir koordinasyon çalışmasını yola koymaları ve bu alanda ortak hareket etme giriÅŸimlerini açıklamalarıdır.

Namoz Normumin MOHAMMAD - Türkistander Genel BaÅŸkan Yardımcısı