Osmanlı Devleti'nin Doğu Türkistan politikası nasıldı?

DoÄŸu Türkistan bugün Çin iÅŸgalinde bulunan büyük Türkistan'ın bir parçası olup, Çinliler buraya "Yeni Sömürge" manasına gelen Sinkiang demektedirler yüzölçümü 1.828.418 km2 olan DoÄŸu Türkistan, Türkiye'nin yaklaşık 2.5 katıdır. DoÄŸu Türkistan tarihinde önemli bir yere sahip ve ismi KaÅŸgar Hanlığı ile bütünleÅŸmiÅŸ olan Yakub Beg, 1827 yılında Hokand'da doÄŸmuÅŸtur. 17 Temmuz 1852 de Miralay Blaramberg kumandasındaki Rus ordusunun AkmeÅŸcid'e saldırısı, Yakub Beg tarafından püskürtülmüÅŸ, bu olay ona büyük ün kazandırmıştır. KaÅŸgarla Buzung Hanile beraber gelen Yakub Beg'in kısa müddet sonra idareye sahip olduÄŸunu ve DoÄŸu Türkistan'da pekçok yere nüfuz ettiÄŸini görüyoruz.

Yakub Beg, KaÅŸgar' dan sonra Yarkend'i de almış, fakat bir süre sonra onun artan itibarı çevresindekileri kıskandırmış ve kendisine karşı cephe alınmıştır. Onun askeri harcamalara çok para sarfettiÄŸi, bu yüzden halkın daha fazla vergi vermek zorunda kaldığı, Buzurg Han'ın yerinde gözü olduÄŸu yolunda dedikodular yayıldı.

Buzurg Han ile Yakub Beg'in arasını açmaÄŸa çalıştılar. Bundan faydalanmak isteyen bazı fitneciler, Buzurg Han'a gelip, Yakub BEg'in hükümdar olma arzusunda olduÄŸunu söylediler. Buzurg Han onların bu sözlerine önceleri kulak vermemiÅŸtir. Hokand Hanlığında Kıpçak HudaykuL, Hudayar Han'a isyan etmiÅŸ, çıkardığı ayaklanma baÅŸarısızlıkla sonuçlanınca da, yanındaki 7000 kiÅŸi ile birlikte 1865 eylülünde DoÄŸu Türkistan'a gelmiÅŸti. KaÅŸgar Hanı Buzurg Han'ın üvey kardeÅŸi Kette Töre ve Muhammed Beg' de Huday Kul ile beraber KaÅŸgar' a girdiler.

Yakub Beg ile Hudaykul'un arası açıldı. Bunun sebebi, KaÅŸgar hakimi olan Buzurg'un yerine Kette Töre'nin baÅŸa çıkmasını savunan Hudaykul'un istekleriydi. Kette Töre'1866 da han ilan edilmiÅŸ!, fakat hanlığı uzun sürmeyerek, Yakub Beg tekrar Buzurg'u baÅŸa geçirmiÅŸti. 1865 tarihinde Yakub Beg, seyahat bahanesiyle Hotan'a gelmiÅŸdi. Adamlarının çoÄŸunu da yan~nda götürmüÅŸtü.

Hotan'a askerlerini kolayca sokamayacağı için, Imam Cafer-i Sadık'ın mezarını zeyaret etmek istediÄŸini bildirdi ve izin istedi. Hotan'ın idarecisi Hacı PadiÅŸah, Yakub Beg'in dileÄŸini makul karşılayarak, oÄŸlu Nimetullah'ı onu karşılamak için gönderdi. Bundan sonra Yakup Beg kumandanlarından Abdullah'ı, Nimetullah ile beraber Hotan'a gönderdi. Abdullah, Hacı PadiÅŸah'ı Yakub Beg'in karargahına davet etti.

Dışarıda bekleyen askerlere Hacı PadiÅŸah, Yakub Beg'in karargahına girdiÄŸinde öldürüldü. Dışarıda bekleyen askerlere Hacı PadiÅŸah'ın mührü ile tasdiklenmiÅŸ bir yazı verilerek geri dönmeleri ve o gece misafir edileceÄŸi söylendi.

Ertesi gün de Yakub Beg ÅŸehre girerek hazineye el koydu2 • Halkın bunu öÄŸrenmesi ve isyan etmesi birÅŸeye yaramadı. Yakub Beg, Hotan'ı tamamen ele geçirdikten sonra, KaÅŸgar'a geri döndü. KaÅŸgar'a dönen Yakub Beg'in itibarı biraz daha artmıştı.

Buzurg Han onun baÅŸarılarını kıskanmış; o da Buzurg Han'ı 1866'da önce hapsetmiÅŸ, sonra da Hacca göndererek ondan kurtulmuÅŸtur. 1866'da gerçekleÅŸtirdiÄŸi bu darbeden sonra, Buhara emiri Muzaffereddin' e bir elçi ve hediyeler yolladı. Muzaffereddin, Yakub Beg' e "Atalık Gazi" ünvanı verdi. Bazı kaynaklarda onun bu ünvanından dolayı KaÅŸgar Hanlığına Atalık Gazi Devleti de denmiÅŸtir. Böylece Yakub Beg kendisini han ilan edip, KaÅŸgar'ın tek hakimi oldu. 

Yakub Beg, hükümdarlığını ilan ettikten sonra Bedevlet ünvanını da alarak fetihlerine devam etmiÅŸtir. Hotan' dan döndükten sonra, Kuça'yı ele geçirmeyi planladı. Fakat burayı ele geçirmek için bir gerekçe lazımdı. Bu sırada Kumul'u da Çinliler istila etmiÅŸler ve buradan hareketle DoÄŸu Türkistan' a hakim olmayı düÅŸünüyorlardı. 1866 senesinde ReÅŸiddin Hoca'ya bir elçi yollayarak, Kumul'un Çin hakimiyetinden kurtarılmasını söyledi.

Daha sonra ordusunu Aksu'ya doÄŸru harekete geçirdi. Yahya Beg'i 3000 kiÅŸilik bir kuvvet ile Aksu yakınındaki nehir geçidinin tutmak üzere görevlendirdi. KaÅŸgar ordusu nehri kolaylıkla geçip, Aksu'ya girdiler. Aksu'nun zaptından sonra, Hekim Han Töre'ye buranın idaresine tayin edip, Kuça'ya doÄŸru yola çıktı. Ä°lk çarpışma da Yakub Beg' in ordusu Kuça kuvvetleri tarafından maÄŸlup edildiyse de, ikinci hücumla Kuça ordusu maÄŸlup edildi. Yakub Beg Kuça'ya girdi. O, Kuç.a'nın hazinesini KaÅŸgar'a yollamış, burada iki ay kaldıktan sonra ıshak'ı buraya vali tayin etmiÅŸ ve Aksu'ya geri gitmiÅŸtir. Aksu'dan Uç-Turfan'a geçen Yakub Beg, 1867 ekiminde KaÅŸgar' a döndü. Bu sırada Çinli müslümanlar olan Dunganlar, yaÅŸadıkları yerlerde ya kendi hükümetlerini kuruyorlar, ya da Türklerle ortak idare ediyorlardı. KaÅŸgar'ın bu denli yayılması ister istemez onları rahatsız etmiÅŸtir.

Bunun üzerine Yakup Beg'e muhalif oldular. Kulca ile Aksu arasındaki bir geçiÅŸ noktasını kapattılar. 1868 yılında Korla'ya hücum ederek, KaÅŸgar kuvvetlerini yendiler. Yakub Beg de Hekim Han Töre ile Ä°shak Hoca'yı 15.000 kiÅŸiyle beraber Korla'ya gönderdi. BaÅŸarılı olamayan KaÅŸgar birlikleri çekilmek zorunda kaldılar. Bu arada Kuça'da savunmasız kalınca Dunganlar tarafından iÅŸgal edildi. KaÅŸgar' dan yardımcı kuvvetler gelince, Dunganlar ÅŸehri bir hafta yaÄŸmaladıktan sonra terkettiler. Aksu' dan Korla'ya geçen Yakub Beg, KaraÅŸehir'e hücum edip, Dunganları periÅŸan etti.

Ardından Turfan'a yönelen KaÅŸgar ordusu, ÅŸehri üç taraftan kuÅŸatıp, burayı da ele geçirdi. 1868 de Ruslar, yeni kurmuÅŸ olduklan Türkistan Umumi ValiliÄŸi vasıtasıyla KaÅŸgar üzerine bir sefer düzenlemeyi planladılarsa da, bu sırada ortaya çıkan Hive meselesi daha önemli olduÄŸundan bu düÅŸüncelerinden vazgeçtiler. Ruslar, Yakub Beg' e de bir ticaret andlaÅŸması imzalatmak istemiÅŸler, fakat o Rusların ticaret adı altında casusluk faaliyetleri yapacağını bildiÄŸi için bu andlaÅŸmayı imzalamamıştır. s Turfan ve Urimçi KaÅŸgar ordusu tarafından zaptedilince, Dunganlar bu kez de Man;ıs'ı kendilerine üs yapmışlardı.

Yakub Beg, burayı da ele geçirdi. ili bölgesine yürüyüp, buradaki yerli begleri kendine tabi etti. Rusların Türkistan hanlıklarını birer birer ele geçirmeleri ve Hindistan'a doÄŸru uzanmaları Ä°ngilizleri telaÅŸlandırmıştı. Bu yüzden KaÅŸgar Hanlığıyla ilgilenmeyi bi~ zaruret olarak görüyorlardı. Bu sırada Türkiye ile de dost geçinen Ingiltere'den Yakup Beg yardım istedi.

Osmanlı Devleti, KaÅŸgar Hanlığının kuruluÅŸundan itibaren bundan haberdardı. 1865 te Istanbul'a gelen Hokand elçisi Seyyid YAkub Han vasıtasıyla KaÅŸgar hakkında bilgi almıştı. Ä°ngilizler de KAÅŸgar'ı hem Rusya'ya, hem de Çin'i karşı bir tampon bölge olarak kullanmayı düÅŸünüyorlardı.6 Türkiye'de, diÄŸer Türkistan hanlıklarına yeterince ilgi gösterememenin ıztırabını silmek gayesiyle Yakup Beg' e yakından davranmaya baÅŸladı. Bununla birlikte Osmanlı Devleti'nin KaÅŸgar'a yaptığı yardımlar dikkati çekicidir. Bunun asıl sebebi hem Osmanlının Asya siyasetinde etkili bir duruma gelmek istemesi, hem de Çin' in Osmanlı DEvleti'ne doÄŸrudan karşılık verecek olmayışıdır. Rusya'nın Hokand Hanlığını y~~aya yönelik saldırılarının artması üzerine, Seyyid Yakub Han TOre, Hoka~d'a daha fazla hizmet edemeyeceÄŸini anladığından, 1870 yılında ıstanbul'dan Hokand'a dönmemiÅŸ ve KaÅŸgar' agitmiÅŸti . ..

Osmanlı Orduyu eÄŸitmek için Subay ve silah gönderdi

Yakup Beg, Abdulaziz Han'a elçi olarak SEyyid Yakup Han TOre'yi gönderdi. Uygur Türklerinin isteÄŸine binaen Osmanlı Devlei, KaÅŸgar ordusunu eÄŸitmek üzere subaylarla birlikte 2000 tüfek, 6 adet Krupp topu, KaÅŸgar' da imal edilmek üzere kapsül ve barut imal aletleri verdi. Yardımı götüren heyet, SüveyÅŸ kanalından geçerek Hindistan üzerinden KaÅŸgar'a ulaÅŸmıştır. Heyet 100 pare top atışıyla karşılanmıştır. Bundan sonra, Yakup Beg topraklarında hutbenin Abdulaziz Han adına okunmasını ve sikkelerin de onun adına basılmasını emretti.7 Osmanlı Devletince Yakup Beg'e ayrıca "Emir-ü! Müslimin" ünvanı da verilmiÅŸtir. Yakup Beg' e bu ünvanın verilmesinden sonra, o teÅŸekkürünü bildirmek üzere, 7 Nisan 1875 tarihinde Osmanlı Türkiyesi'ne bir mektup göndermiÅŸtir.

Mektubunda; "Devlet-i Aliyye'nin sancağını açtıklarını, hutbeyi halife adına okutup, sikkeleri Abdulaziz adına bastırdığını" belirtmiÅŸtir. Batıya yayılmayı planlayan ve Rus istilasının önünü almak üsteyen Çin, ne pahasına olursa olsun DoÄŸu Türkistan'ı ele geçirmek arzusundaydı. Bu maksatla Çin Ä°mparatorluÄŸu, 1869 da 89.000 kiÅŸilik orduyla önce Åžansi'yi, 1873'de de Kansu bölgesini iÅŸgal etmiÅŸti. Bu arada Ruslarla da bir anlaÅŸma yapılarak, Çin ordusunun ihtiyaçları karşılanmış oldu.

Bunun üzerine, Yakub Beg hem Ä°ngiltere, hem de Türkiye nezdinde daha çok yardım edilmesi için taleplerde bulunduysa da; ne Ä°ngiltere'den ne de bu sırada Ruslarla 1877/78 Harbi kaçınılmaz duruma gelen Osmanlıdan gerekli yardımı temin edemedi. Çin'in KaÅŸgar Hanlığına karşı büyük bir taarruz içerisinde olduÄŸunu anlayan Yakub Beg, KaÅŸgar' da bulunan Osmanlı elçilik heyetinin başı Murad Efendi'nin yanına Seyyid Yakub Han Töre'yi katıp, yeni silah. ve askeri yardım talebinde bulunmak üzere Ä°stanbul'a gönderdi. Istanbul'a tekrar gelen Seyyid Yakub Han Töre, II. Abdulhamid'e, Osmanlı hakimiyetine tabi bir ülkeye yardım etmesi gerektiÄŸini söylemiÅŸ; ancak bu sırada 93 Harbi olarak bilinen 1877/ 78 Osmanlı-Rus savaşından yenik çıkan Türkiye, KaÅŸgar elçisinin isteklerine olumlu cevap verememiÅŸtir. Yakub Han'a, sadece Ä°ngiltere'nin desteÄŸini saÄŸlama ve Rusya ile iyi geçinme tavsiyelerinde bulunulmuÅŸtur. Çin'e karşı savunma tedbirlerini almakla meÅŸgulolduÄŸu bir sırada Yakub Beg'in ölümü DoÄŸu Türkistan için bir talihsizlikti. Onun ardından Türkistan ileri gelenleri birbirlerine düÅŸtüler. Neticede Beg Kulu Han birliÄŸi saÄŸladıysa da, askeri bakımdan son derece güçsüz olduÄŸundan 1877 de KaÅŸgar'ın iÅŸgaline engel olamadı.

Doç. Dr.Saadettin Gömeç