Rus İslâmı mümkün mü?

Alexey Malashenko - Medeniyetler DiyaloÄŸu Enstitüsü AraÅŸtırma Bölüm BaÅŸkanı

Rusya'da Ä°slâmın yoÄŸun yaÅŸandığı üç bölge bulunuyor. Bunlardan ilki Volga bölgesinde Urallarda yaÅŸayan Tatarlar ve BaÅŸkurtlar, ikincisi ise Kuzey Kafkasya Müslümanları, üçüncüsü de göçmenler de dahil olmak üzere Rusya'nın geneline dağılmış olan Müslüman azınlıklar, sadece Orta Asya ve Azerbaycan'dan yeni gelenler deÄŸil, aynı zamanda Kuzey Kafkasya'dan gelen insanlar. Bütün bu gruplar etnik ve dini kimlikleri açısından birbirlerinden ayrılırlar ancak, Müslümanlar arasındaki temaslar ortak çıkarları nedeniyle artıyor ve aralarındaki Ä°slâmi iletiÅŸim geliÅŸiyor. Rusya'daki birçok camide, Rusça vaazlar veriliyor.

Büyük öneme sahip bir diÄŸer etken ise Selefizm. Selefilik sadece dini bir eÄŸilim deÄŸil, aynı zamanda bir alt kültürdür. Ülkede ağırlıklı olarak gençler arasında görülüyor. Selefilik herhangi bir ulusal devlet sınırını reddediyor.

Ä°slâm dünyasının her köÅŸesinde kaçınılmaz olan Ä°slâm'ın siyasallaÅŸmasından Rusya da istisna deÄŸil. Burada sözkonusu olan Ä°slâm sadece bir din deÄŸil, bir ideoloji olarak da kendini gösteriyor. Kamu ve siyasal alana giren, istisnasız bütün dinler ideolojiye dönüÅŸür. Müslümanların hangi ülkede olursa olsun bir kriz durumunda dini temel haklarını saÄŸlamlaÅŸtırmak için bir çıkış yolu bulmaya çalışması mantıklıdır.

Rusya'da örgütsel olarak, Müslüman topluluklar kendi kurumları arasında farklılık gösteriyor. En etkili merkezler, Rusya Müftüsü (SMR), Müslümanların Merkez Ruhsal Kurulu (TSDUM) ve Tataristan Müslümanları Ruhani Kurulu (DUM)'udur. Rusya'da Ä°slâm'ın kalbi olarak görülen yer ise Kazan. Tatar'ın örgütsel birliÄŸi “Kafkassız” Ä°slâm birliÄŸinin gerçekleÅŸmeyeceÄŸini öne sürüyor. Bu üç örgüt arasında, toplulukların sayısının yanı sıra, devlete yakınlıkları için aralarındaki rekabet oldukça yoÄŸun.

Periyodik olarak, Rus Ä°slami Onay DerneÄŸi (RAIS), Moskova Müftüsü (2010) veya Rusya Müslümanları Manevi Meclisi (2013) gibi yeni dernekler Müslümanların kamusal yaÅŸamın yüzeyinde görünmeye baÅŸladıkları yıllar.

Bazı imamlar ve bölgesel müftülükler (yaklaşık 80 düzine müftü Rusya'da resmi olarak kayıtlı) maddi yardım için çatı konumunda olan birden fazla kuruma yakın durabiliyor.

Kuzey Kafkasya'ya gelince, yerel Müslüman Koordinasyon Merkezi büyük bir prestijden yoksun ve “etnik müftülüklerin” etkisi cumhuriyetlerinin ölçeÄŸi ile açıkça sınırlanıyor. 

Rusya'da, Müslümanların açık çoÄŸunluÄŸu tarafından tanınan tek bir lider bulunmuyor. Ancak tüm grupların hepsinin birden onaylayacağı bir lider Rusya'daki Müslümanların tek yürek olmasını saÄŸlayabilir.

Ancak son yıllarda, Çeçenya'nın baÅŸkanı Ramzan Kadirov laik bir politikacı olarak Müslümanların lideri olduÄŸunu iddia etmeye baÅŸladı. Elbette, bir takım koÅŸullar nedeniyle, “All-Russian Humeyni” olma tehlikesiyle karşı karşıya deÄŸildir. Ama yine de, bazı eylemler sayesinde, Rus Müslüman cemaatinde en popüler olanı oldu.

2016 yılında dünya basınında Rus siyasetçilerden bahsetme sıklığı bakımından Kadirov, yalnızca CumhurbaÅŸkanı Vladimir Putin'e yakınlığı sebebiyle ikinci sırada yer aldı. Yurtdışındaki Müslüman ülkelerle özel bir iliÅŸkisi var. Kadirov, Basra Körfezi ülkelerinin sık sık misafiri oluyor. 2017 yılında Myanmar krizi sırasında Rus dış politikasını eleÅŸtirerek puan topladı.

Kadirov, Ä°slami konularda ulusal ve uluslararası pek çok etkinliÄŸe ev sahipliÄŸi yapmış, Rusya'daki eski camilerin onarımına destek veriyor. 2015'te Grozny'de Fransız gazetecilerin Hz. Muhammed (sav)'e hakaret eden haftalık Charlie Hebdo dergisini eleÅŸtiren kitlesel bir gösteri düzenledi. 

Yine 2015'te Kadirov'un hem Müslüman toplumda hem de federal politik alanda özel rolünü sergilediÄŸi bir baÅŸka olay yaÅŸandı. Çeçenistan'dan coÄŸrafi olarak oldukça uzak olan Yuzhno-Sakhalinsk ÅŸehrinde, yerel mahkemenin, “Tanrı'ya Dua: O'nun dünyadaki anlamı ve yeri” adlı aşırılıkçı ifadeler içeren bir kitabı etnik çatışmayı körüklediÄŸi için yasaklama kararı sonrası Kadirov, kitap hakkındaki yasağın kaldırılmasını ve kaldırmayan hakimler ile yakın ilgileneceÄŸini söyleyerek tehdit etmesi skandal etkisi yarattı.

Dini edebiyatın yasaklarını eleÅŸtiren Müslüman manevi otoritelerin hiçbiri bu kadar sert konuÅŸmuyordu. Bu olaydan sonra Kadirov Müslüman - politik ve dini lider olarak ortaya çıktı. Rus Müslümanları adına konuÅŸan "tüm Ä°slâm"ın savunucusu" rolüne büründü.

Tatarlar ve Kafkasyalıların rekabeti Rusya'nın işine geliyor

Devlete gelince, Kremlin hükümeti Rus Ä°slâmı'nın oluÅŸumu ihtimalini ciddi olarak düÅŸünmüyor. BaÅŸka endiÅŸeleri var. Ancak geleneksel Ä°slâm'ın dışında yabancı ve tehlikeli olarak gördüÄŸü Selefiler.

Kremlin hükümeti tek bir Müslüman yapı oluÅŸturmaya sıcak bakmıyor. Rusya Ä°slâm'ı halihazırda anlaşıldığı gibi tam teÅŸekküllü bir politik araç olarak kullanmıyor. Rekabetçi Müslüman örgütleri manipüle etmesi daha kolay, bunu daha önceden öÄŸrendi ve ÅŸimdi ustaca hareket ediyor. Onun görevi, Müslüman topluluÄŸun sadakatini korumak ve radikalizm olarak adlandırılan ÅŸeyin ülke içinde görülmesini engellemek. Kremlin'de, belirli koÅŸullar altında oldukça bağımsız bir rol oynayabilecek olan Rus Ä°slamının ortaya çıkmasından içgüdüsel olarak korkuyorlar. Tatarlar ve Kafkasyalılar ile ayrı ayrı müzakere etmek daha kolaydır.

Din devleti yerine heterojen ulus devleti

Ä°slâm'ın herhangi bir ulusal versiyonu her zaman karmaşık olacaktır. Ulusal devletler içinde heterojen olarak Ä°slâm varlığı -Mısırlı, Suriyeli, Pakistanlı Müslüman vb. - daha gerçekçi ve akılcı olacaktır.

Ancak, dinlerin ulusal bir versiyonunun yaratılmasına yönelik eÄŸilim her zaman mevcut olacaktır. Bu eÄŸilim, ideolojik ve kurumsal olarak dini bir araç olarak kullanma yeteneÄŸine sahip güçlü bir devlet için kabul edilebilir. Ancak Rus yetkililer için, tüm Rusya'nın Ä°slâmi tek ve büyük bir güç ile karşı karşıya olması siyasi sorunlar yaratabilir.