Yabancı Basında Türkiye ve Osmanlılar

17. asırdan bugüne deÄŸin uzanan bir yelpazede, eski gazete sayfaları arasında dolanmak, Türkiye ve Osmanlı’ya dair haberleri kovalamak, adeta “zaman makinesina” binmek gibi. Hele ki söz konusu yabancı basın olunca, Avrupa’dan Amerika’ya hatta Avusturalya’ya Dünya coÄŸrafyasının muhtelif yerlerine bir “eski zaman hayaleti” misali savruluyor insan.

Hele ki fotoÄŸraflar, karakalem çizimler, ÅŸehr-i Ä°stanbul’un gravürleri ve bunların hemen altıda muhabirlerin, seyyahların, yolcuların  Osmanlı ülkesine dair egzotik anlatıları. En sıradan olayları, vaka-ı adiye’den konuları bile tutup yakalayan bakış açıları. Okuyup göz gezdirdikçe eski dünyanın farkına daha iyi varıyor insan ve “dünya eskiden ne de büyükmüÅŸ” demekten kendini alamıyor. Ä°ÅŸte bunlardan bazıları:Yer yer hayrete sevk eden,  hüzünlendiren, gülümseten ama mutlaka düÅŸündüren pek çok haberler dökülüyor gazete kütükleri arasından. Hiç ummadık sayfalardan çıkan bu haberlerin kimine “kolpa” deyip geçerken, kiminin bariz dedikodulardan nasıl akıllara seza haberler çıkarıldığına hayret ediyoruz. Dedikodu, hakikat veya “martaval” iÅŸin ehline her biri tarihe açılan bir gizli geçit, eskiye dair vesika.

16 Nisan 1863 tarihli L’Univers illustré gazetesinin Sergi-i Umumi-i Osmani’yi duyuran ilk sayfası.

Yazı, Amazon’un ‘amma uzun’dan, Niagara’nın ‘ne yaygara’dan Iowa’nın ay-ova dan türediÄŸi (!) efsanelerinin henüz kimsenin aklına gelmediÄŸi 1887 dünyasından, uzak ülke Amerika’dan Osmanlıya bir kesit bakış.

Biraz eÄŸlenmek isteyenler “kendini kaptırmamak” tavsiyesi ile bu Ä°ngilizce yazıya buradan bir göz atabilir. Bu arada yazarımızı da hoÅŸ görelim nede olsa sınırlı imkânlar, kısıtlı olanaklar.

Sergi-i Umumi-i Osmani “Türk Sergisi”

 

Åžark Güzel Sanatlar sergisi, hünkâr hazretlerinin katılımı ile 27 Åžubat Cuma günü At Meydanında (Sultanahmet) açıldı diyerek söze baÅŸlayan muhabir, sergiye yoÄŸun ilgi gösteren Müslüman ve Hıristiyan katılımcıların muazzam bir törene ÅŸahitlik ettiklerini yazıyor.

 

Sadrazam, Serasker, Hariciye Nazırı, Mısır Hıdivi ve diÄŸer saray görevlilerinin protokolde bulunduÄŸu açılışta Saray baÅŸ imamı Hayri efendinin hünkâr hazretlerinin “lütfu ü keremine” ettiÄŸi hayır dualara herkesin yüksek sesle “Âmin” diye karşılık verdiÄŸini belirtiyor. Sultanahmed camii, meydanı, sergi binası  ve sergiye dair bazı bilgilerden  sonra yazısının nihayetine varan muhabir, son kertede “Türklerin en ufak bir inkiÅŸafa ve hatta terakkiye ne kadar muhalif olduklarını” hatırlatarak ile belki de kendince bir de “gol” atıyor.

 

(Illustrated London News (London, England), Saturday, April 11, 1863) Gazete nüshası görmek için tıklayınız

Ä°lk Osmanlı Parlamentosunun Toplanışı, (The Graphic Gazetesi, Londra, 7 Nisan 1877, s. 8) Orginal nüsha için tıklayınız

Osmanlı Parlamentosu

Yabancı gazetelerin sayfasında gezinirken, 1877 sonrası bir dönen için Osmanlı Parlamentosuna dair haberlere yer yer denk gelmek de pek muhtemel. Dış basına mensup muhabirlerin, parlamentonun faaliyetlerini yakından takip etmesi, hemen tüm oturumlara katılması, hatta tartışmalara iliÅŸkin geniÅŸ özetler vermesi dikkat çekici. Hakkı Tarık Us bey’in yayınladığı Osmanlı meclis zabıtlarını birde baÅŸka bir kaynaktan veya baÅŸka bakış açısından okumak isteyen araÅŸtırmacılar için “frenk muhabirlerin” telgrafla gün be gün geçtiÄŸi bu haberler faydalı olabilir.

1876 yılında ilan edilen anayasaya göre oluÅŸturulan Osmanlı Parlamentosu 31 Mart 1877’de çalışmalarına baÅŸlamıştı. Meclis binası olarak ise Ayasofya Camii’nin yanında bulunan Darülfünun tahsis edilmiÅŸti. Dolayısı ile ilk Osmanlı Parlamentosu faaliyetlerinin burada sürdürdü.

ÇıraÄŸan yangını sonrası Avrupa ve Amerika basınında çıkan haberler

1908’da açılan ikinci Osmanlı Parlamentosu için ise 1909 yılında ÇıraÄŸan Sarayı uygun görüldü ve meclis buraya taşındı. Ancak geçirilen bir yangın sırasında hem saray hem de tutanakların çoÄŸu yandı. Daha sonra Hakkı Tarık Us Bey çeÅŸitli kaynaklara dayanarak bu zabıtları tekrar derledi ve Meclisi Mebusan Zabıt Ceridesi adı ile yayınladı.

Mecliste Donanma Tartışmaları

Sultan Abdülaziz zamanında en modern gemilerle, makine ve silahlarla teçhiz edilen Osmanlı donanmasının Sultan Abdülhamid döneminde “Haliç’e demirleyerek çürümeye terkedildiÄŸi” ezelden beri anlatılagelir. Fakat kuvvet ve kudretine methiyeler dizilen Sultan Aziz zamanının donanmasının 93 harbi sırasında gösterdiÄŸi baÅŸarısızlık ise hemen herkesin malumudur.

Gelin bu konuya The Times ve The Guardian  Gazeteleri üzerinden kulak kabartalım. Gazetelerin “kısa zaman önce açılmış olmasına raÄŸmen adeta bir profesyonel gibi” çalıştığını belirttiÄŸi, vekillerin ÅŸahinliÄŸine övgüler dizdiÄŸi Osmanlı parlamentosunda, “donanma” konusunda verilen bir gensoruyu ve 93 harbi sırasında  donanmanın durumunu Avrupa basınından’dan okuyalım.

The Guardian haberine ÅŸöyle devam ediyor; “Hakkında meclisin gensoru verdiÄŸi Bahriye Nazırı Said PaÅŸa 5 Ocak 1878 günü Meclis-i Mebusân’a geldi.  Milletvekilleri adına soruları Nâfi Efendi yöneltti. PaÅŸa’ya donanmanın gücü ortadayken ve Karadeniz’deki Rus sahillerinin ablukaya alındığı resmen ilân edilmiÅŸken bazı Rus gemilerinin (Ä°stanbul) Åžile’ye kadar gelerek top atışında bulunmaları ve hatta Trabzon – Sinop sahillerine tecavüze kalkışmaları soruldu.Ayrıca, Mersin Vapuru yaÄŸmalanırken Osmanlı donanmasının nerede ve neyle meÅŸgul olduÄŸu, Mersin Vapurunun birinci kaptanının Dalmaçyalı ikinci kaptanının Rus asıllı olduÄŸuna dair dedikoduların döndüÄŸü, bu halde bir hıyanetin söz konusu olup olmadığı gibi hususları cevaplaması istendi.”(The Guardian , 23 Ocak 1878, s. 6.)

Bahriye Nazırı İngiliz Said Paşa

Ä°ngiliz” Said PaÅŸa’nın Cevabî KonuÅŸması

Said PaÅŸa, sorulara cevaben,  abluka konusuna o kadar uzun Rus sahillerinin parmaklık gibi örülemeyeceÄŸi söyledi ve Rusya’nın birkaç tane gayet süratli gemileri olduÄŸunu ve hızına yetiÅŸilemediÄŸini belirtti. Ayrıca Kırım savaşı sırasında bütün müttefik donanmalarının Karadeniz’de olduÄŸu halde Rusların yer yer fırsat bulup Osmanlı sahillerini vurduÄŸunu hatırlattı.”

 

“Ardından bütün bahrî kuvvetlerin on iki bölük gemiden ibaret olduÄŸu, bunlarla Batum’dan Venedik Körfezi’ne kadar olan bütün sahillerin muhafazaya çalışıldığı cevabını verdi. Zaman zaman bu gemilerin de tamire muhtaç olarak hizmet dışı kaldığını,  yine de bu gayretleri olmasa Rusların ÅŸimdiye kadar Karadeniz’i zapt etmiÅŸ olacaklarını söyledi. Bundan baÅŸka kömür konusunda savaşın başından itibaren Zonguldak’tan 200.000 ton kömür çıkarıldığını, bunun nakliyatının da gemilerle yapıldığını ve KaradaÄŸ’a kadar gönderildiÄŸini bildirdi. (The Guardian , 23 Ocak 1878, s. 6.)”

Seyyar Satıcılar ve Simitçi Esnafı

Yabancı gazetelerin çeÅŸitli sayfalarında, farklı nüshalarında mütemadiyen karşımıza çıkan, doÄŸunun “egzotik” kültüründen, Osmanlı’dan veya Ä°stanbul’dan bahsedilirken deÄŸinilmeden geçilmeyen bir konu da sokak satıcıları. Betimlemelerle, yer yer kara kalem çizimlerle, gazete satırlarına ve sayfalarına taşınan seyyar satırcılar hakkında türlü hikayeler yer alıyor.

Dondurmacısı, ÅŸekercisi, sucusu, kâğıt helvacısı ve tabi mutlaka simitçisi vaz geçilmez sokak satıcıları. Bunlardan en ilginci karakalem çizimlerinin özene bezene yapıldığı her halinden belli olan seyyar simitçiler. Hemen her simitçi kartpostalı, resmi, çizimi altında yazan aynı açıklama; “Turkish cake-seller” –kek satıcısı–  insanı ister istemez yüzyıllar öncesi ile konuÅŸturuyor “bir lokma da olsa hiç mi tadına bakmadınız”.

Ya o devrin simitleri çok tatlıydı, ya da çizerimiz hiç tadına bakmadı. Belki de okuyucuların aÄŸzına çok daha tanıdık bir tat çalmak için böyle isimlendirdi. “Turkish Cake”  (Türk Keki): Simit. London News (Londra, Ä°ngiltere), 20 Ocak 1849, Gazetenin nüshası için tıklayınız

Yabancı Basında Sultan Hamid ve Zamanı

Herhalde son dönem Osmanlı tarihi içerisinde, Sultan II. Abdülhamid, ismiyle devri tesmiye olunan tek hükümdar; “Hamidyen dönen.” Sultan Hamid’in uzun süren saltanatı devrini dış basından okumak, mesnetli, mesnetsiz yer yer “laubali” bir cümle habere göz gezdirmek hayli girift ve meÅŸakkatli. Gelin bu sefer Osmanlı dünyasından çok uzaklara,  günler, kıtalar ve hatta mevsimler ötesine uzanalım ve Avusturalya basınında Sultan Hamid’e dair çıkan birkaç habere göz atalım.

Abdülhamid’in Jurnalleri: Pandora’nın Kutusu

“Abdülhamid’in ArÅŸivi: Pandora’nın Kutusu” baÅŸlıklı yazıda Sultan Hamid’e verilen jurnallerim akıbetine deÄŸiniyor: “Geçen yıl Jön Türkler Yıldız’ı ele geçirdiklerinde Abdülhamid’in elmas ve hazinelerinin yanında jurnallerine de sahip oldular. Harbiye Nezaretine nakledilen bu evrakların deÄŸerlendirilmesi için bir komisyon kuruldu fakat ÅŸimdiye kadar yarısına yakını ancak incelenebildi.

Aslına bakılırsa eski rejimin bu mirası bir noktada yeni yönetimi de tehdit ediyor. Zira Yıldız’a jurnal verenlerin arasında Nazırlar, vekiller, elçiler, hatta baÅŸvekiller var. Dolayısı ile Abdülhamid’in Jurnal arÅŸivi ÅŸimdiden bir problem olmuÅŸ durumda.

Åžimdilik hükümet bu konu hakkında pek renk vermiyor fakat konu parlamentonun gündemine düÅŸtü bile. Önceki gün bir vekil bu arÅŸive dayanarak bir diÄŸer vekille “djournaldji” (jurnalci)  baÅŸka bir deÄŸiÅŸle gammaz ithamında bulundu.   Bu ithama muhatap olan ise söz alarak bunun ispatını istedi ve sözlerine devam ederek meclisteki asıl gammaz “vekillerin” isimlerini sıralamaya baÅŸladı. Fakat sözü kesilerek konuÅŸması engellendi.

Ardından Sultan Hamid’devrinden kalan bütün jurnallerinin yayınlanması için mecliste teklif verildi fakat meclis baÅŸkanı oturumu erteleyerek oylamayı engelledi. Görünen o  ki yakın bir zamanda meclisin bu yönde bir karar alması da pek muhtemel deÄŸil.

Bu durumda genel kanaat jurnallerim hepsinin imha edilerek bu kötü geçmiÅŸe ait kayıtların yok edilmesi yönünde.  Ä°ktidar partisinin bu kayıtlara dayanarak muhalifeti veya muhalefet vekillerine baskı altına almaya çalışması ise en kabul edilemez olanı.”

Orjinal nüshaları görmek için tıklayınız

PadiÅŸah’ın Mücevherleri

BilindiÄŸi üzere Sultan Abdülhamid tahtan indirildikten sonra ÅŸahsi emlakı devletleÅŸtirildi. Mücevherleri ise Ä°ttihad ve Terakki’tarafından Pariste çeÅŸitli zamanlarda müzayedeye çıkarıldı ve haraç mezat satıldı. Parası ise güyâ (!) Donanma Cemiyeti’ne bağışlandı. Yani bir zamanlar, borç karşılığı Avrupa’ya rehine verilen ve Sultan II. Abdülhamid’in parasını ödetip rehinden kurtardığı Osmanlı hanedan mücevherleri, bu sefer yine Avrupa’da, yeni iktidar tarafından satıldı. Sonradan bu mücevherlerin bazısı  Amerikan National Museum of Natural History tarafından toplanarak teÅŸhire kondu.  Sultan’un mücevherlerinin satışı yabancı basınında da irili ufaklı yer tuttu. Bu konudaki gazete sayfalarına yansıyan bazısı ilginç yer yer laubali haberlerden birkaç ÅŸöyle:

Havadan çekilen ilk Ä°stanbul fotoÄŸrafı (The Times, 15 Nisan 1922, s.9)- Kırmızı çember içindeki bina bu gün artık olmayan “eski darülfünun” binası yada yanmadan önceki iÅŸleviyle ilk Osmanlı parlamentosu.-Ä°ÅŸgal donanması Haliç’in aÄŸzında BeÅŸiktaÅŸ sahil saraylarının önünde demirlemiÅŸ.-Sahilyolu (Kennedy Caddesi) henüz yok, Yedikule, Samatya, Kumkapı, Ahırkapı, Cankurtaran’da surlar hala deniz çizgisinde.