Birinci Dünya Savaşı’nın karikatür cephesi

Birinci Dünya Savaşı, sadece kitle imha silahlarının değil, kitle iletişim araçlarının da çok yoğun kullanıldığı ilk savaşlardan biri oldu. Sadece orduları değil, sivilleri de seferber eden bu savaşta zamanın medyası bir cephe gibi kullanıldı. Nitekim İkinci Dünya Savaşı’nda Hitler’in Propaganda Bakanı Dr. Paul Joseph Goebbels’in “Basın iktidarın kullandığı dev bir klavyedir” sözünü karikatüre de uyarlamak mümkün. Hatta karikatürün görsel gücünün bir propaganda metninin etkisinden çok daha fazla olduğunu rahatlıkla ifade edebiliriz. Karikatür de bu seferberliğin medyatik silahlarından biri idi.

İzzeddin Çalışlar ve Mesut Yaşar Tufan’ın beraberce yayına hazırladığı Yüz Yıl Sonra Savaştan Çizgiler adlı kitap tam da bu silah hakkında. Karikatürün “kanaat oluşturma bombası” olarak nasıl kullanılabileceğine şahit olduğumuz kitaptan yola çıkılarak aynı adla düzenlenen sergi ise 27 Aralık 2018 tarihine kadar İstanbul’daki Fransız Kültür Merkezi’nde ziyarete açık kalacak.

Taksim Meydanı’ndaki bir billboarda asılan afişte yer alan Enver Paşa karikatürü; düşmanlaştırmanın, ötekileştirmenin ete kemiğe olmasa da çizgiye, boyaya bürünmüş bir hali olarak analiz edilebilir. Hele bir de Birinci Dünya Savaşı’nın sonuçları itibariyle bugünkü yenidünya düzeninin inşaatında oynadığı rol düşünülürse karikatürlerin “anlamı” bir kat daha dikkat çekici oluyor. Zira bugün “Ortadoğu” diye bir kavram var ve bu kavram üzerinden zihnimiz şekilleniyorsa “Birinci Dünya Savaşı”nda patlatılan kavram silahlarının zihin dünyamızı harap etmesiyle doğrudan alakası vardır.

İbretlik sergi

Karikatürlerle birlikte panolara yerleştirilen Fransızca-Türkçe enformatik metinlerin sergiye ansiklopedik bir tat verdiğini söylemeden geçmek istemem. 

Bu serginin Fransız Kültür Merkezi’nde yapılması elbette konuşulup geçilebilecek bir detay değil. Sonuçta karikatürlerin konu edindiği savaşın taraflarından birinin himayesinde gerçekleşen bir sergi ile karşı karşıyayız. Meseleye Almanya merkezinden bakan karikatür sayısının az olmasının da sebebi bu da olabilir. Nitekim serginin açılışında bir konuşma yapan Fransız Kültür Merkezi Müdürü Matthieu Bardiaux tam olarak bunu söylüyor: “Yüzbinlerce kopya basılan kartpostallar, kamusal alanda yayınlanan posterler veya uçaklardan atılan broşürler şeklinde de yayılabiliyordu. Amaç, vicdanlara dokunmak, seferberliğe yardım etmek, karşı cephede işlenen suçların dehşetini, aynı zamanda kendi kahramanlıklarını da sergileyebilmekti.”

Ancak şunu da rahatlıkla ifade etmek isterim. Karikatürlerin üzerinden çokça zaman geçse de ve teknoloji ile propagandanın işbirliğinden yüksek görsellik gücüne sahip başka “silahlar” üretilmiş olsa da temel mantığın çokça değişmediğine şahit olacağız bu sergide. Birinci Dünya Savaşı ile ilgili ne kadar çok film, belgesel izlemiş olursanız olun bu karikatürlerin de size söyleyeceği farklı bir “sözün” olacağından şüphe etmeyin. Yani ben biliyorum deyip geçme lüksümüz olmayan bir sergi “Yüz Yıl Sonra Savaştan Çizgiler”. Dolayısıyla sergiyi ibret nazarıyla gezmenizi tavsiye ederim. Bu noktada bir tavsiyem daha olacak. Serginin ziyaretçi defterine bakmadan sakın salondan ayrılmayın. Sergiyi gezenlerin sergiyle ilgili verdiği tepkiler en az sergi kadar hatta belki de serginin kendisinden bile daha çok anlamlı.

Belki siz de bu defterin bir sayfasına “katkı” vermek isteyeceksiniz. Hatta belli mi olur belki de siz sergiye deftere çizeceğiniz bir karikatürle katkıda bulunursunuz. Niye olmasın?

Suavi Kemal Yazgıç