Cumhuriyet'in ilanı nasıl duyurulmuştu?

Emre Gül/ Dünya Bülteni

Bir hükümet bunalımının yaÅŸandığı 1923 yılı Ekim ayının son günleriydi. Mustafa Kemal PaÅŸa, 28 Ekim günü Meclis'ten ayrılacağı sırada Meclis koridorunda Kemalettin Sami ve Halit PaÅŸa ile karşılaÅŸtığı zaman, kendisiyle görüÅŸme arzusunda olan bu kiÅŸilerle birlikte Kazım Karabekir PaÅŸa'yı Çankaya KöÅŸkü'ne yemeÄŸe çağırdı. Ayrıca Ä°smet Ä°nönü, Fethi Okyar, Rize milletvekili Fuat Bey, RuÅŸen EÅŸref Ünaydın gibi isimler de davetliler arasındaydı.

Mustafa Kemal ve Ä°smet Ä°nönü

Mustafa Kemal, gelenlere yemek esnasında; "Yarın Cumhuriyet ilan edeceÄŸiz!" dedi ve hazır bulunanların köÅŸkten ayrılmasının ardından konuyla ilgili olarak, yanında kalan Ä°smet Ä°nönü ile birlikte 5 saatlik bir çalışmanın ardından bir kanun metni hazırladı. Ertesi gün, Büyük Millet Meclisi'nde yeni hükümetin kurulabilmesi için Bakanlar Kurulu üyelerinin seçimi yapılacağı sırada devletin yönetim ÅŸekli, idare tarzı, vazife ve sorumluluk alanları konusu muallâkta kalmış olduÄŸu için oylamaya geçilemeyince Kemalettin Sami PaÅŸa'nın verdiÄŸi önerge ile Mustafa Kemal PaÅŸa, Genel BaÅŸkan sıfatıyla konuyu açıklığa kavuÅŸturmak üzere memur edildi.

Bir saat sonra kürsüye gelen Mustafa Kemal, hazırladığı kanun metnini göstererek devletin ÅŸekli ve mahiyetini belirlemek için düÅŸündüklerini teklif edeceÄŸini, kabul edilirse bir hükümet kurulmasının mümkün olacağını söyledi. 20 Kânunusani 1921 TeÅŸkilat-ı Esasiye Kanununda yani anayasada deÄŸiÅŸiklik yapılmasını öngören bu teklifler, genel kurulda tartışmaya yol açtı. Milletvekillerinden bazıları mevcut durumun korunması ve deÄŸiÅŸtirilemeyeceÄŸi yönünde görüÅŸler bildirdiler. Hatta bu meclisin anayasada deÄŸiÅŸiklik yapmaya yetkisinin olmadığı ve geliÅŸigüzel düzeltilemeyeceÄŸi ileri sürüldü ise de hükümet ÅŸeklinin cumhuriyet olması gerektiÄŸi ifade edilince Son Osmanlı Vakanüvisi ve Millet Meclisi'nde vekil olarak bulunan Abdurrahman Åžeref Efendi: "Hükümet ÅŸekillerinin teker teker sayılmasına lüzum yoktur. Hâkimiyet kayıtsız ÅŸartsız milletindir. Kime sorarsanız sorunuz, bu cumhuriyettir. DoÄŸan çocuÄŸun adıdır. Ama bu ad, bazılarına hoÅŸ gelmezmiÅŸ, varsın gelmesin." Dedi. Bundan sonra teklifin kanunlaÅŸması için gereken iÅŸlemler yapılmaya baÅŸlandı.

Yıl 1923: Ä°smet Ä°nönü meclis kürsüsünde

Nihayet tasarı "YaÅŸasın Cumhuriyet" sesleriyle alkışlanan konuÅŸmalarla kabul edilerek CumhurbaÅŸkanlığı seçimi için oylamaya geçildi. On dakika içerisinde sayım iÅŸi bitirilerek netice Ä°smet PaÅŸa'ya bildirildi. Ä°smet Bey ÅŸiddetli alkışlar arasında ÅŸu sözlerle neticeyi tebliÄŸ etti: "Türkiye Cumhuriyeti riyaseti için intihab arâsına yüz elli sekiz zat iÅŸtirak eylemiÅŸ ve Cumhuriyet riyasetine yüz elli sekiz aza müttefikan Ankara mebusu Gazi Mustafa Kemal PaÅŸa hazretlerini intihab etmiÅŸlerdir."

Bu sözlerin ardından sürekli ve devamlı alkışlar arasında kürsüye gelen Mustafa Kemal PaÅŸa, CumhurbaÅŸkanı olarak ilk konuÅŸmasını yaptı. Ä°ÅŸte, Osmanlı Ä°mparatorluÄŸu'ndan, Türkiye Cumhuriyeti Devleti'ne geçiÅŸ demek olan bu süreç Miladi 30 Ekim 1923 tarihli Hâkimiyet-i Milliye Gazetesi'nde ÅŸu manÅŸetle yer almıştı:

Hakimiyet-i Milliye Gazetesi 30 Ekim 1923

Büyük Millet Meclisi Dün Gece Sekiz Buçukta Türkiye Devleti'nin Åžeklini Müttefikan "Cumhuriyet" Olarak Tespit Ve Dokuza Çeyrek Kala Gazi Mustafa Kemal PaÅŸa Hazretlerini Müttefikan "Reisicumhur" Ä°ntihab Eyledi.

Reisicumhurumuz, hitabelerine: "Türkiye Cumhuriyeti mes'ud, muvaffak ve muzaffer olacaktır" cümlesiyle nihayet verdiler

Türkiye Büyük Millet Meclisimizin bu ÅŸerefli ve safa-bahÅŸ kararıyla bütün buhranlar hal edilmiÅŸtir.

Cumhuriyetimizi tesis eden kanun

Türkiye Reisicumhuru Devletin Reisidir.

Madde 1-Hâkimiyet bila-kayd ü ÅŸart milletindir. Ä°dare usulü halkın mukadderatını bizzat ve bilfiil idare etmesi esasına müsteniddir. Türkiye Devleti'nin ÅŸekl-i hükümeti cumhuriyettir.

Madde 2-Türkiye Devleti'nin dini din-i Ä°slam'dır; resmi lisanı Türkçe'dir.

Madde 4-Türkiye Devleti Büyük Millet Meclisi tarafından idare olunur. Meclis, hükümetin inkısam ettiÄŸi ÅŸuabat-ı idareyi Ä°cra Vekilleri vasıtasıyla idare eder.

Madde 10-Türkiye reisicumhuru Türkiye Büyük Millet Meclisi heyeti umumiyesi tarafından ve kendi azası meyanından bir intihab devresi için intihab olunur. Vazife-i riyaset yeni reisicumhurun intihabına kadar devam eder. Tekrar intihab olunmak caizdir.

Madde 11-Türkiye reisicumhuru devletin reisidir. Bu sıfatla lüzum gördükçe Meclise ve Heyet-i Vekile'ye riyaset eder.

Madde 12-BaÅŸvekil, reisicumhur tarafından ve Meclis azası meyanından intihab olunur. DiÄŸer vekiller baÅŸvekil tarafından yine Meclis azası arasından intihab olunduktan sonra heyet-i umumiyesi reisicumhur tarafından Meclisin tasvibine arz olunur. Meclis hal-i içtimada deÄŸilse, keyfiyet-i tasvib Meclisin içtimaına talik olunur.  

Denilen bu karar ve kanun bütün memlekete duyuruldu ve Türkiye'nin her tarafında bir Osmanlı saltanat selamlama teamülü olan 101 pare top atışıyla ilan edildi.

Cumhuriyeti tesis eden kanun

Kaynaklar:

Hâkimiyet-i Milliye Gazetesi, Sayı: 953. (30 Ekim 1923 tarihli nüsha)

ATATÜRK, Nutuk, s. 533-541. Ankara, 1997.