Avrupa ve Yakındoğu Ekseninde Enerji Dönemeci

Ukrayna krizi ile birlikte doÄŸal gaz arzında yaÅŸanan anlaÅŸmazlık, petrol fiyatlarındaki dalgalanmalar ve kararsızlık trendi enerji piyasasında tansiyonu yükseltti. OrtadoÄŸu’da sonu gelmeyen çatışma ortamına YakındoÄŸu’da artan gerilimlerin eklemlenmesi, özellikle Batı Avrupa’da enerji güvenliÄŸi açısından acil ihtiyaçları yeniden gündeme getirdi. Åžuan için ise, alternatif enerji yatırımlarına yönelimin arttırılması, petrol ve doÄŸal gaz arzı kaynaklarının ve güzergâhlarının çeÅŸitlendirilmesi tek çözüm olarak görülüyor.

Öte yandan yenilenebilir enerji yatırımlarına son yıllarda hız verilmesi, II. Dünya Savaşı’ndan sonra katlanarak artmaya devam eden enerji ihtiyacına kısa vadede cevap verecek gibi durmuyor. Bu ise petrol ve gazın tahtını korumaya devam edeceÄŸi anlamına geliyor. Bu durumun ancak, petrol ve gaza verimlilik/maliyet yönünden görece alternatif olabilecek farklı tür kaynakların kullanıma girmesi ile kırılabileceÄŸi anlaşılıyor. Fakat ÅŸuan için yakın gelecekte bu pek mümkün gözükmüyor. Özetle tüm göstergeler, zaman zaman düşme eÄŸilimine girmesine raÄŸmen, petrol fiyatlarının geçtiÄŸimiz 100 yılda olduÄŸu gibi iniÅŸli çıkışlı artış trendini muhafaza edeceÄŸine iÅŸaret ediyor.

Bununla birlikte etkisi henüz pek hissedilmese de, yenilenebilir enerji için devasa yatırımlar yapılıyor, teşvikler veriliyor. Belki uzak bir gelecekte, petrol ve gazın kömürün saltanatını yıkması gibi, yenilenebilir enerji kaynaklarının da fosil yakıtları bertaraf etmesine şahit olabiliriz.

Petrol ve Kömürün Savaşı

Petrol-gaz ve yenilenebilir alternatif enerji kaynakları arasındaki bu yarış ÅŸimdilik petrol ve gaz aleyhine geliÅŸecek gibi gözükmüyor. Ne var ki (kıyaslamak her ne kadar tam doÄŸru olmasa da) kömür ile petrol arasındaki yarışı da, baÅŸlangıçta kömürün kaybedeceÄŸine neredeyse kimse ihtimal vermiyordu. Esasında asıl mücadele, uzak denizlere ve petrol rezervlerine hâkim Ä°ngilizler ile kıta Avrupası’na sıkışmış, zengin kömür yataklarına sahip Almanların bu iki maden üzerinden birbirlerine meydan okumasıydı.

Petrol tarihindeki en önemli sıçrama Ä°ngiliz donanmasının kömürden petrole geçiÅŸi ile oldu. Dretnot sınıfı petrol yakan savaÅŸ gemilerini denize indirilmesi, adeta yarışın ilk raunduydu.  Donanma yarışıyla baÅŸlayan petrole dönüş baÅŸka alanlarda da kendini göstererek devam etti. Petrolün piyasaya girmesi, yavaÅŸ yavaÅŸ teknolojinin mefhumunu deÄŸiÅŸtirdi.

Diğer taraftan kömürün tarafını tutan Almanlar, petrol alanındaki gelişmelere de tamamen kayıtsız değillerdi. Özellikle stabil karasal bağlantının olduğu Osmanlı coğrafyasına doğru açılım göstererek, zengin rezervlerin bulunduğu bölgelerde imtiyaz elde etmeyi hedefliyorlardı.

Nitekim Alman uzmanlar, 1871 yılında Musul ve Kerkük dolaylarında incelemeler yürütmüş, burada bol miktarda petrol bulunduğunu tespit etmişti. Fakat işleme ve nakliyat güçlüğü kömürü Almanlar açısından hala daha cazip kılmaya devam ediyordu. Onlar için petrol, coğrafi koşulların da etkisi ile henüz kömür ile rekabet edebilir düzeyde değildi. Yine de Almanlar petrole hiçbir zaman tamamen kayıtsız kalmadılar.

Osmanlı ülkesindeki petrol yataklarının İngilizlerin ilgi alanında çok daha önce girdiği biliniyor. Osmanlı-İran sınır tespit komisyonunda yer alan W. Loftus, bölgenin petrol sızan noktalarında araştırmalar yapmıştı. Sonraki yıllarda R. Maunsell Musul, Kerkük ve civar bölgelerin ayrıntılı bir haritasını çıkararak petrol sahalarını tüm teferruatıyla gösterdi.

Avrupa’da petrolün stratejik önemini en geç kavrayanlar Fransızlar oldu. Kömür ve petrol müsabakasına adeta en umarsız bakan taraftı.  Fransızlar uzun süre petroldeki geliÅŸmelere yönelmeye pek tenezzül etmediler. Fransa BaÅŸbakanı Clemenceau’nun “EÄŸer ki petrole ihtiyacım olursa bakkalıma gider alırım.” sözü bu anlayışı gayet iyi yansıtıyordu.

I.  Dünya Savaşına girerken Alman kara kartalı, sahip olduÄŸu zengin kömür yataklarına ve kömüre dayalı sanayisine, ulaşım ağına güvenmekteydi.  Almanların kömüre inanç ve imanı hala gayet kuvvetli sayılırdı. Bu açıdan savaÅŸ aslında petrol ile kömürün, kamyon ile lokomotifin mücadelesi olarak okunabilir.

Fakat savaÅŸ petrolün,  zafere giden yolun temel bileÅŸeni, üstünlük stratejisinin adeta ayrılmaz parçası olduÄŸunu kanıtladı.Petrol kömüre, kamyon lokomotife galip geldi.

Takip eden yıllarda Avrupa’da her alanda petrole yönelim arttı. Bununla birlikte 18. ve 19. yüzyıllarda kömüre dayanan ekonomik faaliyetlerin, 20. yüzyıl baÅŸlarından itibaren yerini peyderpey petrole terk etmesi askeri, siyasi ve ekonomik güç dengelerinde de önemli deÄŸiÅŸimleri beraberinde getirdi.

En başta petrole dayalı olarak gelişen ve sanayileşen ülkelerin, enerji ihtiyacını ucuz ve güvenli yollardan karşılama isteği, endüstrileşmiş ülkeleri petrol sahaları üzerinde denetim sağlama mücadelesine sevk etti.

Eski Haritalar Üzerinde Petrol ile Çizilen Yeni Sınırlar

I. Dünya Savaşı’nın arifesinde, savaşın müstakbel galipleri, petrole dayalı yeni düzeni planlamakla meÅŸgullerdi. Londra Paktı, Sykes-Picot anlaÅŸması ile eski haritalar üzerinde yeni sınırlar çizildi. 1917’de Ä°ngilizler Kudüs’e girmiÅŸ, ileride Irak’ı oluÅŸturacak toprakların büyük kısmını iÅŸgal etmiÅŸti.  OrtadoÄŸu’da askeri üstünlük Ä°ngilizlerin eline geçmiÅŸti. Yenik düşen Osmanlı Devleti topraklarında yeni devletler kuruldu.

SavaÅŸ bittiÄŸinde aslan payını Ä°ngiliz Ä°mparatorluÄŸu aldı. OrtadoÄŸu’nun patronu oldu. Ä°ngilizlerin parmakları doÄŸuda Nil havzasından batıda Fırat vadisini çevreleyen geniÅŸ düzlüklere dek âdete bölgenin her köşesine uzanıyordu.

Askeri iÅŸgal ulus inÅŸası sürecini de yanında getirdi.  Ä°ngilizlerin kontrolünde petrol bölgeleri pay edildi. Sözde bağımsız yeni devletler kuruldu, yeni tahtlara Ä°ngiliz yanlısı hanedanlar oturtuldu.

1930’ların baÅŸlarında bölgede yeni rezervler bulundu,  giderek önemi artan petrol ile üretimi hızla katlandı. Karayip petrolünden yavaÅŸ yavaÅŸ OrtadoÄŸu petrolüne geçildi. Bu durum OrtadoÄŸu’yu stratejik açıdan daha da deÄŸerli bir konuma yükseltti. Ä°ngilizlerin Araplar ile olan iliÅŸkisini yeniden ÅŸekillendirdi.

Artık Ä°ngiliz Ä°mparatorluÄŸu’nun OrtadoÄŸu’daki mevcudiyetinin temelini, bölgedeki ekonomik, siyasi ve ticari çıkarların yanında emperyal deÄŸerlendirmeler oluÅŸturuyordu. DoÄŸu Akdeniz, Ä°mparatorluÄŸun savunmasında hayati düzeyde önem arz etmekteydi.

OrtadoÄŸu’nun Yeni Patronu

Bu bakımdan, Ä°ngilizlerin II. Savaşı’nda, Kuzey Afrika çöllerinde Alman birliklerine karşı zaferi, Ä°mparatorluÄŸun kaderi açısından bir dönüm noktasıydı. Fakat Ä°ngilizler II. Dünya Savaşı’ndan yorgun, tükenmiÅŸ bir halde çıktılar. Filistin’deki hâkimiyetleri 1947’de sona erdi.

5 yıl sonra Mısır’da genç bir subay Abdülnasır, Londra yanlısı Kral Faruk’u devirdi. 1956’da SüveyÅŸ kanalını iÅŸleten, Ä°ngiliz kontrolündeki ÅŸirketi millileÅŸtirdi. Bu kanal, Ä°ngiltere’nin emperyal çıkarları bakımından hayati önem taşıyordu. Ä°ngilizler, Fransa ile ortak bölgeye asker çıkardı fakat SüveyÅŸ operasyonu bir fiyaskoyla sonuçlandı. Kısa bir süre sonra Ä°ngiltere’nin Irak’taki uydu hanedanı, Hâşimî ailesi darbeyle iktidardan düşürüldü. Darbeyi teÅŸvik eden Amerikan istihbaratıydı.

Aslında OrtadoÄŸu’daki Ä°ngiliz hâkimiyetini tasfiye eden milliyetçi Arap liderler deÄŸil, onları perde arkasından destekleyen Amerika BirleÅŸik Devletleri’ydi. Böylece bölgenin patronu olma sırası ABD’ne geçiyordu. Özetle, OrtadoÄŸu’da petrolünün akış yönü artık Amerikan nüfuzu altında ÅŸekillenmeye baÅŸlamıştı.

Kaynaklar: Daniel Yergin, Petrol, Para Güç ve Çatışmanın Epik Öyküsü, Çev., Kamuran Tuncay, Ä°stanbul: Ä°ÅŸ Bankası Kültür Yayınları, 2009; Paul Kennedy, Büyük Güçlerin YükseliÅŸleri ve Çöküşleri, Çev. Birtane Karanakçı. Ä°stanbul: Ä°ÅŸ Bankası Kültür Yayınları, 2010; Volkan Åž Ediger, Osmanlı’da Neft ve Petrol, Ankara: ODTÃœ Yayıncılık, 2005; Necmettin Acar, “Petrolün Stratejik Önemi ve Mezopotamya Petrol Kaynaklarının Paylaşımında Calouste Sarkis Gülbenkyan’ın Rolü (1890-1928)”, International Journal of Social Science 6-4, (2013): 1-32; Arzu Terzi, Abdülhamid’in Mirası Petrol ve Arazi, Ä°stanbul: Timas Yayinlari, 2013; Yılmaz Karadeniz, ve Hidayet Kara, “BaÄŸdat, Basra, Bahreyn ve Necid Bölgelerinde Osmanlı-Ä°ngiliz Nüfuz Mücadelesine Dair Layiha”, History Studies OrtadoÄŸu Özel Sayısı (2010): 166-181.