Edebi Tahayyülden Cumhuriyet'in İlk Mağdurları

Düşünce Mektebi - Mehmet Mazlum Çelik

Rita Felski, Edebiyat ‘’Ne İşe Yarar’’ kitabında bu sorunun cevaplarını üretebilmek için çeşitli kavramsallaştırmalarda bulunmaktadır. Bu kavramsallaştırmayı kabaca 4 başlıkta sıraladığımızda; bilgi, şok, tanıma ve büyülenmek olarak ortaya çıktığını görmekteyiz. Rita Felski bu kavramsallaştırmayı yaparken doğrudan ‘edebiyat şu işe yarar’ gibi bir cevap üretmekten ziyade edebiyatla uğraşan kişilerin yaptıkları uğraşın kendileri açısından bilinçli hale gelmesi amacı uğraşındadır. Bu eseri de bir manifesto özelliği taşıması sebebiyle türünde yazılmış diğer eserlerden farklılıklar taşımaktadır. Felski bunu şu şekilde açıklar: "Genel manifesto tanımına uymayan bir manifesto bu; ne idiğü belirsiz soyuna çekmemiş sarsak, biçimsiz bir mahluk (…) ortaya çıkansa bu anlamla bir gayri manifesto: olumsuzlamanın bir olumsuzlaması , bir hayır deme  değil, evet deme edimi, kara çalma değil müdafaa etme derdinde olan bir düşünce deneyi."[1]

Felski'ye göre okumanın bir mantığı vardır ve kendi içinde estetik bir bütünlük taşımaktadır. Bu bir deneyimdir ve bu deneyim süreci bazı benzerlikler yasası içerir, zaten bundan dolayıdır, bunları ayırıcı dört ana başlıkta toplamaktadır.[2]

Felski’nin bu dört kavramı içerisinden ‘Tanıma’ edinimi merkeze alınarak Kemal Tahir’in Yol Ayrımı’nı baktığımızda okuma edimini gerçekleştiren kişi okuduğu kitaptaki karakter veya karakterlerden hareketle o karakter(ler)de kendisini gördüğü bir ayna ile karşılaşabilir.[3] Bu ayna bir tanıma işlevi görür ki en önemli fonksiyon olarak ortaya ‘özdeşleme’ mefhumu çıkar ki bu mefhum sayesinde okur kendini İnce Memed’i okurken kurduğu bir özdeşleşme sayesinde bulunduğu sosyal ortamda rahatsızlığını duyduğu bir adaletsizlik karşısında karşı koymaya çabalarken kendisini bulabilir. Buna okuduğu eserdeki özdeşleşme mefhumu sebep olmuştur. Nitekim bu yalnızca romanlar için değil, çok daha güçlü ve coşkun bir dile sahip şiir de sağlayabilir.

Yol Ayrımı romanında toplumsal yapı ve ilişkilere şekil veren temel olgu, çok partili hayata geçiş sürecinde ülkenin Terakkiperver Fırka’dan sonraki ikinci siyasi deneyim olan Serbest Cumhuriyet Fırka denemesi etrafında şekillenmektedir. Kemal Tahir eserinde Türk siyasi deneyimi açısından oldukça önemli olan bu olayı özellikle toplumda yarattığı çatışmalar süreci noktasından dikkatlere sunmaktadır.[4] Kemal Tahir romanında kutuplara ayrılmış bir toplumu kendi karşıtlığı içerisinde anlatır.Yeni Türkiye Cumhuriyeti’nin kurucuları yani Kuvayi Milliyeciler ardından gelen politik oyunlar ve çıkar ilişkileri sebebiyle kendilerini ötekileştirilmiş, yeterli değer verilmemiş hissetmektedirler. Kendilerine bu durumu reva görenler bu yetmezmiş gibi kendi içlerinde de çatışma halinde olup kendi kaygı ve hesaplarının peşlerindedir.

Romana baktığımızda; Ağrı’da bir türlü çözülemeyen bir isyan vardır. Halk tedirgindir, basın yayın organlarında hakaret ve küfre varan dil, bu olaylardan ziyade halkı bir kenara koyup kendi politik çıkar kavgalarını veren Ankara siyasetini öncelemektedir.[5] Bütün bu krizlerin içinde Serbest Fırka, Cumhuriyet’in ilk mağdurları için bir deniz feneri vazifesi göreceği gibi temsiliyet oluşturmaları açısından bir karargâha dönüşmüştür. Çok kısa süre içinde politik çıkarcılar Serbest Fırka’nın da başına üşüşerek toplumda büyük bir hayal kırıklığı yaratırken CHP gibi bir güç hegemonyasının ağına da takılmışlardır. Mustafa Kemal’in siyaseti temizleme teşebbüsü biranda tekeli elinde tutanlar (CHP)  ile tekelden pay almak isteyen yeni çıkar grupların çatışma alanına dönüşmüştür. Bunun sonunda Cumhuriyet mağdurları daha büyük zararlar görmüş, halk ile devletin arasına kan dahi girmiştir.

Özellikle İzmir’de yaşanan taşkınlıklar ve buna verilen sert cevap romanda önemle dramatize edilmiştir. Kemal Tahir tarafından dönemin siyasi olayları başta CHP’ye fatura edilmiştir. Burada tanıma edimi güçlü betimlemeler ve tarihi figürlerden ele alınarak okuyucuya aktarılması söz konusudur. Özellikle cümle seçiminde kullandığı keskin yüklemler Örneğin; ‘İttihat ve Terakki devrindeki nüfus kazançlarına hasret çeken veya Kuvayi Milliye’nin çetecilik günlerinde vurgun, yağma zevki tatmış olanlar Gazi’nin yanında ve Mecliste idi. Birçoklarının inkılaplar umrunda olmadığını biliyordu.’’[6] Türünden keskin cümleler ile okuyan arasında bir bağ kurmaktadır. Bu tanıma kavramsallaşması içinde bir ayna vazifesi temelde özdeşleşme mefhumunu harekete geçirmektedir.

Tanıma kavramı içerisinde özdeşleşme mefhumunu okuyucu Kemal Tahir’in Yol Ayrımı kitabı özelinde nasıl gerçekleştirir?

Bugünde siyasi olaylara baktığımızda, başta çıkar gruplarının güç kazanma mücadelesi, basının kullandığı sert dil, toplum içerisinde politikacılardan kaynaklanan kutuplaşma, koltuk sevdası, halkın ötekileştirilip ciddiye alınmaması, liderin etrafında kümelenen ve geçmişi sorunlu insanların varlığı ile ele alıp romanı okuduğumuzda kitaptaki tanıma işlevi bizi romanın içine çekip karakterlerin birçoğu ile özdeşleştirmektedir.

Kaynakça

Felski, Rita. Edebiyat Ne İşe Yarar? Çev., Emine Ayhan, İstanbul, Metis Yayınları  2010

Sümbüllü, Yusuf Ziya; Kemal Tahir’in Tarihi Romanları Üzerine Oluşumsal – Yapısalcı Eleştiri Bakımından Bir İnceleme; ATÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü, Erzurum, 2006

Tahir Kemal, Yol Ayrımı; İthaki Yay. İstanbul, 2016