Hikâye ve romanda kişiler-Mustafa Kutlu

Sinema ve televizyonun öne çıkardığı kahramanlar da vardır. Halit Ziya'nın “AÅŸk-ı Memnu”sunu düşünün. Aynı adla çekilen dizi o kadar seyredildi; kahramanlar o kadar tanındı ki; onların yanında yazar sönük kaldı.

Yazar ile kahramanı arasındaki ilişki hikâye ve romanın kırılma noktasını oluşturur.

Şöyle ki: Yazar kahramanını kendi kişiliği, fikirleri, eğilimleri ile bağlıyor mu; yoksa onu kendisinden bağımsız mı kılıyor?Buna bakılır. Ve genellikle şu hükme varılır: Yazar kahramanını bağımsız kılmalıdır. Buna katılıyorum. Şöyle ki: Yazar fikirlerini, duygularını, eğilimlerini dile getirmek üzere bir kahraman oluşturuyorsa bu karton kişilik olur.

Yazara şu sorulur: Arkadaş madem söyleyecek sözün var, o zaman neden roman yazıyorsun, otur bir makale yaz.

Kemal Tahir'in eserleri bu açıdan eleÅŸtirilmiÅŸtir. Yazarın iki kahramanı (ki bunlardan biri Kemal Tahir'in tezini savunur) karşılıklı bazı meseleleri elli altmış sayfa tutacak uzunlukta etraflıca tartışırlar.

Bu tür eserler çokluk bir ideolojiye, bir tutuma, bir fikre hizmet etmek; onu yaymak, savunmak gibi endişelerle kaleme alınır.Okuyucu kahramanın nerede ne diyeceğini önceden sezer. Dolayısıyla hayli şematik olan bu eserlerin edebî kıymeti düşük olur.

Bir fikri savunan hikâye ve romanlar içinde baÅŸarılı olan yok mudur? Vardır. Bu eserin inandırıcı ve etkileyici olup olmadığı ile iliÅŸkili bir durumdur. Okuyucu yazara inanmaz veya onu bir tarafın adamı olarak görürse, peÅŸin hükümlü ise baÅŸarılı bir eseri dahi yargılar.

Kahramanın inandırıcı olması için; onun yetiÅŸme ÅŸartları, dili, mesleÄŸi, kültür seviyesi, çilesi, çevresi vb. gibi hususlarda belli bir özelliÄŸi yansıtması beklenir. EÄŸer bir balıkçı ise kahraman; balıkçı kahvesinde, balık pazarında, teknede, denizde, bir balıkçının içinde bulunduÄŸu atmosferde kendi karakteri kadar umumi olarak balıkçıların özelliklerini göstermesi beklenir. Bunun dahi farklı yönleri vardır: Bir Karadeniz balıkçısı ile bir Ege balıkçısı farklıdır. Nehir veya göl balıkçısı farklıdır. Açık deniz balıkçısı farklıdır.

Yine de bunlar evvel emirde insandır. Hangi coÄŸrafya, millet, dil, din, kültür içinde yetiÅŸirse yetiÅŸsin onun insan olarak temel özellikleri vardır ve bu durum umumidir. Yani insan kıskanır, sever, nefret eder, aldatır, kin tutar, affeder, nefsine uyar, çıkarını gözetir vb. Hususi olarak kahramının aÅŸkı, cesareti, nefreti vb. dahil olduÄŸu toplumdan, ailesinden, yetiÅŸme ÅŸartlarından, özel bir kiÅŸi olarak kiÅŸiliÄŸinden gelebilir.

Bütün bunlar yazarın bir kahramanı oluştururken gözönünde bulunduracağı hususlardır. Yazar hikâye ve roman kişisini kendinden bağımsız olarak çizebilmelidir.

Okuyucu yazara; eserde yer alan bir kahramanın söz ve hareketleri, inanç ve fikirlerini örnek göstererek; “Ama siz nasıl böyle olabilirsiniz?” diye sorduÄŸunda, yazar “Ben o deÄŸilim” diyebilmelidir.

Bu mümkün mü?

Bence yüzde yüz mümkün olamaz. Her kahraman yazarından iz taşır. Yine de yazarın görevi bu izi mümkün olduğunca silmektir.

Tersi de olabilir.

Yani yazarla kahraman birbirine çok yakın olabilir. “Kendini yazan yazarlar”ın eserleri böyledir ve bu konuda hayli baÅŸarılı olanlar vardır.

Ancak burada bir hususun üzerinde durmak gerekir. Bu yazarlar bazan (çoğu kez) kahramanları aracılığı ile kendilerini gizler, farklı davranışlara iter, okuyucu aldatırlar. Okur kendini yazan yazarın kahramanına bakarak yazarın da aynı özellikleri taşıdığına inanırsa aldanır.

Bence eserin kahramanları hangi özelliği taşırsa taşısın eğer inandırıcı ve etkileyici bir biçimde çizilmişse o eser başarılıdır.

Burada baÅŸarının notunu “okuyucu”ya bıraktığımız anlaşılmasın. Araya tarafsız eleÅŸtirmen girer. EleÅŸtiri yazarının ne kadar tarafsız olduÄŸu tartışma konusudur.

Mesele arap saçına dönmesin.

Yerli ve yabancı edebiyat tarihi, zaman, kültür havzaları ve dil eserin kuşaklar boyunca yaşamasına, okunmasına yardımcı olur.

Geldik hikâye ve romanı da içine alan “Sanat endüstrisi” noktasına.

Burada duralım.

Çünkü mevzu derin.