10 soruda Kerkük krizi

1- Kerkük’ün önemi ne?

Kerkük bir petrol kenti. Amerikan Enerji Bakanlığı verilerine göre, Kerkük’ün petrol rezervleri 8,7 milyar varil. Türkiye’nin bir günlük ham petrol ihtiyacı ise, günlük 700 bin varil.

Uluslararası Enerji Ajansı'na göre, Irak petrolünün mevcut üretiminin yüzde 40’ı Kerkük’te gerçekleÅŸiyor. Ãœlkenin kanıtlanmış petrol rezervlerinin yüzde 6’sı da Kerkük’te.

2- Kentte kimler yaşıyor?

Kerkük'ün çevresindeki köylerle birlikte nüfusu 1,4 milyon. Kent merkezinde ise 900 bin kiÅŸi yaşıyor. Kentte Türkmen, Arap ve Kürt nüfus birlikte yaşıyor. Ancak Kürtler, kentin bir Kürt ÅŸehri olduÄŸunu öne sürüyor. Irak Kürdistan Bölgesel Yönetimi BaÅŸkanı (IKBY) Mesut Barzani, Kerkük’ü, "Kürtlerin Kudüs’ü" olarak tanımlıyor.

Saddam Hüseyin döneminde, kentten Kürtler zorla göç ettirilmişti. Saddam sonrasında da kente yoğun bir Kürt göçü yaşandı. Uluslararası Af Örgütü, Kürt grupların kentteki diğer etnik grupları göçe zorladığını ve demografik yapıyı değiştirdiğini söylüyor.

 

 

 

3- Kerkük’ün statüsü nedir?

Ä°ÅŸgalci güç Amerika’nın inisiyatifiyle hazırlanan Irak Anayasası'nın 140. Maddesi, Kerkük’ün statüsünün bir referandumla belirleneceÄŸini hükme baÄŸlıyordu. Bu maddeye göre, Saddam Hüseyin döneminde Kerkük’ten zorla göç ettirilenler dönecek, ardından Kerkük’te nüfus sayımı yapılacak ve bu sayım esas alınarak Kerkük’ün statüsü için Aralık 2007’de bir referanduma gidilecekti. Ancak bu gerçekleÅŸmedi ve Kerkük’ün statüsü belirsiz kaldı.

Kürtler, kentin IKBY’ye baÄŸlanmasını isterken, Türkmenler ise buna karşı çıkarak, Kerkük'ün özel bir statüye sahip olmasını istiyor.

4- Türkiye’nin Kerkük politikası ne?

Ankara çoklu etnik yapısı nedeniyle Kerkük’te tek bir unsurun baskın olmaması fikrini savunuyor. Bölgedeki farklı etnik grupların yönetimle ilgili bir mutabakata varmasını istiyor. Kerkük’teki yoÄŸun Türkmen nüfus da Türkiye’nin önem verdiÄŸi konuların başında geliyor. Türkmenler, Türkiye'nin bölgeye dönük dış politikasının önemli bir ayağını oluÅŸturuyor. Ankara, Türkmenlerin güvenliÄŸi ve Türkmen nüfusun yaÅŸadığı bölgelerde istikrarın saÄŸlanmasına büyük önem veriyor.

Türkiye için hayati öneme sahip bir diÄŸer nokta ise, Kerkük - Ceyhan petrol boru hattı.1977’de ilk akışın gerçekleÅŸtiÄŸi ve yıllık taşıma kapasitesi toplam 70,9 milyon ton olan boru hattı, Irak petrolünü Türkiye’ye taşıyor.

5- Kerkük’teki fiili durum ne?

2014'ün Haziran ayında IŞİD Musul'a saldırınca, Irak merkezi hükümetine baÄŸlı ordunun 12. Tugayı savaÅŸmadan ÅŸehri terk etti. Bu geliÅŸme üzerine Kerkük'te güvenlik, Mesut Barzani yönetimdeki Kürdistan Demokrat Partisi ile (KDP) Celal Talabani yönetimdeki Kürdistan Yurtseverler BirliÄŸi’ne (KYB) baÄŸlı asayiÅŸ güçleri tarafından saÄŸlanmaya baÅŸladı. KYB, Ä°ran'a yakınlığı ile bilinirken Barzani'nin de son yıllarda Türkiye ile iliÅŸkileri iyi. 

IKBY lideri Barzani de, Irak merkezi hükümetinin güvenlik güçlerinin bir daha kente geri dönmesine izin vermeyeceklerini söyledi.

PeÅŸmergeler dışında, kentte KYB’nin iÅŸbirliÄŸi yaptığı PKK da varlık göstermeye baÅŸladı. Kentin merkezinde olmasa da, çevresinde ve yakınlarında olan baÅŸka bir silahlı grup da Iraklı Åžii milislerden oluÅŸan HaÅŸdi Åžabi güçleri. Irak genelinde sayıları 130 bini bulan bu milis güçler, zayıf Irak ordusunun oluÅŸturduÄŸu boÅŸluÄŸu dolduruyor. Ancak, IŞİD’in çıkarıldığı bölgelerde Sünnilere yönelik katliamlar, zorla göç ettirmeler gibi suçlarla gündeme geliyor. HaÅŸdi Åžabi milisleri Ä°ranlı komutanlar tarafından eÄŸitiliyor. Ä°ran, bu milisler üzerinden Irak üzerinde kontrol saÄŸlıyor.

6- Kerkük’te siyasal olarak durum ne?

Kerkük'ün demografik yapısının deÄŸiÅŸtirilmesinden sonra kentin valiliÄŸine 2011 yılında KYB'li bir Kürt olan Necmeddin Kerim getirilmiÅŸti. 2005 yılında yapılan seçimlerde, yine aynı nedenle il meclisinde Kürtler çoÄŸunluÄŸu elde etmiÅŸti. 41 kiÅŸilik il meclisinin 26 üyesini Kürtler, 9'unu Türkmenler, 6'sını da Araplar oluÅŸturuyor. Gruplar arasındaki anlaÅŸmazlık nedeniyle il meclisi seçimleri 2005'ten beri yenilenemiyor. Irak anayasasına göre, Kerkük Ä°l Meclisi, bütçenin belirlenmesinden, ilin federal bir bölgeye dönüşmesini saÄŸlayabilecek kararın ilk alınabileceÄŸi yer olmaya kadar bir çok yetkiye sahip. 

7- Son kriz nasıl çıktı?

Kerkük Valisi Kerim, 14 Mart 2017’de, Kerkük’teki tüm devlet kurumlarına Irak bayrağının yanı sıra Bölgesel Kürt yönetimi bayrağının da asılması tâlimatını verdi. 28 Mart 2017’de Arap ve Türkmen üyelerinin boykot ettiÄŸi bir toplantıda, 26 Kürt üyenin oyuyla Kerkük Ä°l Meclisi, Kerkük Valisi’nin bu kararını onayladı.

8- Türkiye krize nasıl tepki verdi?

DışiÅŸleri Bakanlığı 28 Mart 2017’de yazılı bir açıklamayla, Irak Meclisi'nin kararının Irak anayasasına aykırı olduÄŸunu vurguladı, saÄŸduyu çaÄŸrısı yaptı:

"Vilayet Meclisinin Türkmen ve Arap üyelerinin boykot ettikleri oylamada alınan kararı doğrudan Kerkük'ün ihtilaflı statüsüyle ilgili ve Irak anayasasına aykırı tek taraflı bir tasarruf olarak değerlendiriyoruz. Farklı kimliklere mensup Irak vatandaşlarının ortak varlığı olan Kerkük'ün statüsüyle ilgili tek taraflı adımlarda ısrarcı olunması uzlaşı, diyalog ve anayasal süreçlere bağlılık kavramlarına zarar verecektir. Bu tür yaklaşımlar, ülkede kalıcı güvenlik ve istikrar çabalarını da olumsuz etkileyecektir. Irak'ın geçmekte olduğu kritik süreçte ilgili tüm tarafların sağduyu, sorumluluk ve itidal içinde hareket etmesi gerekmektedir."

9- Bayrak krizinden önceki petrol krizi neydi?

Kentte petrol gelirlerinin paylaşımı ve petrolün nasıl ihraç edileceÄŸiyle ilgili tartışmalar hiç bitmiyor. Zira, petrolün çıkarılması ve satılmasıyla ilgili iÅŸlemler merkezi olarak yapılmıyor. OrtadoÄŸu uzmanı Serhat Erkmen’in de Anadolu Ajansı’na yazdığı bir analizde belirttiÄŸi gibi, üretim, iÅŸleme ve dağıtım aÅŸamalarının her birinde yoÄŸun bir karaborsa ve kuraldışı uygulamalar hâkim. Bu nedenle petrolün kimin bölgesinde çıkarıldığı önemli.

Nitekim, IŞİD saldırısı ile kentten çekilen Irak ordusunun ardından, Kerkük petrollerinin satışını da denetlemeye baÅŸlayan KDP denetimindeki IKBY, Kerkük petrollerini BaÄŸdat’tan bağımsız bir ÅŸekilde Türkiye üzerinden ihraç etmeye baÅŸlamıştı. BaÄŸdat yönetimi ise, bunun anayasaya aykırı olduÄŸunu öne sürüp, petrolü satın alan taraflara dava açmakla tehdit etmiÅŸti. Bu kriz müzakereler sonucunda bir çözüme kavuÅŸturulmuÅŸtu. AnlaÅŸmaya göre, BaÄŸdat, petrol satışı gelirlerinin bölüştürülmesi karşılığında, IKYB’nin payına bütçeden düşen kısmı ödemeyi kabul etmiÅŸti.

KDP’nin rakibi KYB ise, Kerkük petrolünün Türkiye üzerinden deÄŸil Ä°ran üzerinden ihraç edilmesi gerektiÄŸini savunuyor.

Mart’ın başında KYB’ye baÄŸlı peÅŸmerge güçleri, BaÄŸdat yönetiminin denetimindeki Kuzey Petrol Åžirketi'ne baskın düzenlendi ve petrol akışını durdurdu. KYB peÅŸmergeleri BaÄŸdat’tan bölgede yeni bir rafineri inÅŸa etmesini istedi. Zira, mevcut rafineriler KDP’nin elinde. BaÄŸdat’taki Petrol Bakanı Cebbar Lueybi ise, Kerkük’teki petrol rafinerisinin kapasitesinin 10 bin varil artırıldığını açıkladı. Bu üretim artışı, Kerkük petrollerinin iç piyasaya satışından gelir elde eden KYB’nin çıkarlarını koruyacak. BaÄŸdat’ın bu sözleri vermesinin ardından, petrol akışı yeniden baÅŸladı.

10- Kriz, Irak içindeki ve bölgedeki dengeleri nasıl etkiler?

Irak’taki bütün Kürt gruplar, Kerkük’ün tamamıyla BaÄŸdat denetiminden çıkmasını ve Irak Kürdistan Bölgesel Yönetimine baÄŸlanmasını istiyor. Ancak bugünlerde Kürdistan Bölgesel Yönetimi’nin siyasi geleceÄŸine iliÅŸkin olarak iki büyük parti, KDP ve KYB arasında sorunlar yaÅŸanıyor. Bölgesel yönetimde üçüncü parti Goran’ın ortaya çıkması da Kürt gruplar arasındaki iktidar kavgalarını ve siyasal krizleri derinleÅŸtiriyor. Barzani’nin, Kürdistan’ın bağımsızlığı için referanduma hazırlanma emri vermesi, bunu sürekli gündemde tutması, diÄŸer partilerin KDP karşısında elini zayıflatıyor. Kürt partiler arasındaki anlaÅŸmazlığın yanısıra, KDP ile PKK arasında Kuzey Irak’taki Sincar bölgesinin kontrolü için zaman zaman ÅŸiddetlenen çatışmalar yaÅŸanıyor. PKK ile iliÅŸkileri iyi olan ve Ä°ran'ın desteklediÄŸi KYB de, Kürtler için sembolik öneme sahip Kerkük’teki gücünü ve saÄŸladığı taban desteÄŸini artırmaya çalışıyor. Zira, bu sene IKYB’de seçim yapılması bekleniyor.

Ayrıca, IŞİD’in bölgeye geliÅŸi ve merkezi ordunun çekilmesinden sonra KDP’nin etki alanı ve fiili olarak kontrol ettiÄŸi bölgeler geniÅŸledi. Bu geniÅŸlemeyi dengelemek için KYB'nin elindeki en önemli koz ise Kerkük.

Ä°ki Kürt grubu, KDP ve KYB arasındaki iktidar mücadelesi ve ekonomik çıkar çekiÅŸmesi kızışırken, kentte yaÅŸayan ve silahlı gücü olmayan Türkmenler ile Araplar ise Kerkük’e tek taraflı IKBY bayrağının asılmasına karşı çıkıyorlar. OrtadoÄŸu uzmanı Erkmen’e göre, Türkmenler ve Araplar kendilerini korumak için, kentin çeperlerine yerlermiÅŸ olan HaÅŸdi Åžabi’ye de dönebilirler. Bütün bunlar ise, kenti uzun vadeli ve daha derin yeni krizlere ve çatışmalara sürükleyebilir.

Kaynak: Al Jazeera, Anadolu Ajansı