Dindar Çocuk Yetiştirmek Ailenin Görevi, Devletin Değil

Kitap Dergisi, Bilgi Hikmet, Gelecek, Ä°lim ve Sanat, Köprü, Birikim, Rıhle, Özgün Düşünce, Bilge Adamlar, Nida ve Umran dergilerinde yayımlanan yazılarını ve mülakatlarını göz önüne alırsak, Abdurrahman Arslan için mütedeyyin (muhafazakâr deÄŸil) camianın en esaslı düşünürlerinden biri olduÄŸunu söyleyebiliriz. Sosyoloji ihtisası yapmış olan Arslan'ın ağırlıklı olarak çalışma alanlarını sosyal teori, modernlik, devlet, iktidar, akıl, sekülarizm, postmodernizm ve Ä°slâm dünyasındaki dönüşüm süreçleri oluÅŸturuyor.

2000 yılında Ä°letiÅŸim Yayınları'ndan neÅŸredilen Modern Dünyada Müslümanlar kitabı Åžubat 2015'te 8. baskısını yapmıştı. Bu durum kitabın hâlâ kuvvetini koruduÄŸunu gösteriyor ki söz konusu alanlarda çalışmalar yapan kimseler için el'an istifade edilmesi 'zorunlu' görülebilecek eserlerden biridir. DiÄŸeri için de Ä°smet Özel'in ÃœÃ§ Mesele’sini söylemek elzemdir...

Okuyucu için güzel bir geliÅŸme olarak Beyan Yayınları 2016 biterken Abdurrahman Arslan'ın üç kitabını neÅŸretti: Kıbleyi Kaybettiren Dönüşüm, Dünyaya Müslümanca Bakmak ve Nehri Geçerken. Kitapların hepsi Arslan'ın mülakatlarından oluÅŸuyor. Okuyucunun ilgili düşünce çemberi etrafında rahatça gezebilmesi için bu tip mülakat kitapları çok 'kullanışlı' olabiliyor. Öte yandan mevzuların derinliÄŸine inebilmek ve yeni okumalar yapabilmek için de mülakatlar oldukça zengin. Son 200 yıllık hayatımızda Ä°slâmcılık, muhafazakârlık, dönüşüm, modernleÅŸme gibi kavramların görünmeyen taraflarını görmek ve üzerine farklı düşünceler geliÅŸtirmek için Abdurrahman Arslan'ın cevapları üzerinden yeni yollar keÅŸfedilebilir. Sözü daha fazla uzatmadan, Asım Öz'ün derlediÄŸi ve Ekim 2016'ta neÅŸrolunan Kıbleyi Kaybettiren Dönüşüm'den söz açalım.

'Medeniyet' sözcüğünün muhtevasının İslâm tarafından kabulü mümkün değildir

278 sayfalık kitap, söyleÅŸiler ve soruÅŸturmalar olarak iki bölüme ayrılıyor. Abdurrahman Arslan, söyleÅŸilerinde yaÅŸadığımız zihinsel travmaları, 28 Åžubat ve sonrasını, Ä°slâm'ın bir cemaat dini olduÄŸunu, Kemalizm’in tıkanması karşısında dindarların tuttuÄŸu safı, dinin devletleÅŸmesini, OrtadoÄŸu’daki zalimlikle beraber Arap Baharı ve demokrasiyi, kapitalizm neticesinde hali pürmelalimizi, medrese geleneÄŸinin yeniden ihya edilmesi ihtiyacını, özgürlük ve hak arayışlarındaki çıkmazları, Müslümanların adaleti dillendirmesi gerektiÄŸini, modernliÄŸi, kenti ve mahremiyeti yorumluyor.

Evvela "medeniyet" kelimesinin tam karşısında duran bir adam olarak tanımlayabiliriz Abdurrahman Arslan'ı. Medeniyet'ten bahsedildiÄŸi an Ä°slâm'dan çıkıldığını, medeniyetin Ä°slâmî bir terim olamayacağını, modernlik dediÄŸimiz mefhumla medeniyet arasındaki iliÅŸkinin zihinlerimizde ve bilgimizde bir kırılma yaÅŸattığını şöyle ifade ediyor: "Ä°slâm'ın medeniyet ÅŸeklinde kavramsallaÅŸtırılamayacağına inanmaktayım. BaÅŸka bir ifadeyle, modern düşüncenin kavramsallaÅŸtırdığı 'medeniyet' sözcüğünün muhtevasının Ä°slâm tarafından kabulü mümkün deÄŸildir. Buna çoÄŸu kimsenin itiraz edeceÄŸini biliyorum.  Zira burada unutulmaması gereken önemli bir nokta bulunmakta; 'medeniyet'in karşıtı 'barbarlık' olarak tanımlandığından, medeniyet kavramına getirilecek herhangi bir eleÅŸtiri, barbarlığın lehine olarak anlaşılmaktadır. Mesele medeniyet ve barbarlık gibi iki kutuplu bir düzleme oturtulmuÅŸ olduÄŸundan zihinler bu çemberin dışına çıkmakta zorlanmaktadır. Bir kere medeniyet kavramı her ÅŸeyden önce ve fazlasıyla Batı merkezli bir muhtevaya sahip deÄŸer yüklü bir kavramsallaÅŸtırmadır. Ãœstelik kendi muhtevası içinde Batılı insanın kendi dinî/kültürel/tarihsel tecrübesiyle doldurulmuÅŸtur. Kavram kendi içinde barbarlıktan kurtuluÅŸu içeren bir anlayış taşımaktadır. Dolayısı ile kavram öncelikle 'ilerleme' düşüncesi üzerine inÅŸa edilmiÅŸtir. Hâlbuki Ä°slâm cahiliyeden bir kurtuluÅŸ olma özelliÄŸi taşır, barbarlıktan deÄŸil."

Türkiye'nin gerçek ve güçlü bir sola, sosyal demokrasiye ihtiyacı olduğunu vurguluyor yazar. CHP'nin işinin bittiğini, dönüştürmenin dahi mümkün olmadığını söylüyor. Adaletin hem dilimizde sık sık yer almasını hem de iktidarla beraber topluma da hatırlatılması gerektiğini, bunu yapacak partilere ihtiyaç olduğunu belirtiyor. Müslümanların adalet kavramını ne topluma ne de iktidara hatırlatmamasının büyük bir ayıbımız olduğunu yazarken de meseleyi şöyle açıyor: "Müslümanların karmaşık süreçlerde edindikleri yeni zihin dünyasının, İslâm'ın kurmak istediği zihin dünyasından ciddi şekilde bir ayrılmaya ve kopuşa işaret ettiğini düşünüyorum. Biz, Müslümanlar dünyaya gerektiği kadar Müslümanca bakamıyoruz. Çünkü Müslüman olmakla dünyaya Müslümanca bakmak arasında fark vardır. Bu bilinç halinin düzeltilmesi gerekir. Günümüz dünyasında haramlar yaklaştırılıp helaller uzaklaştırılmıştır. Böyle bir durumda Müslümanların değerlerinin iç dünyaları çoraklaşmaktadır. Bu özgürlük, birçok şeyin mahiyetini başkalaştırıyor. Tabir caizse çoğu şeyin anlam dünyası farklılaşıyor. Bundan dolayı her şey anlamını yitiriyor."

Dindar çocuk yetiştirmek devletin görevi değildir

Evlerimizin birer yuva olmaktan çıkıp konutlara dönüşmesiyle birlikte ailenin birçok özelliÄŸini yitirdiÄŸini, burada bilhassa Müslüman annelere büyük bir iÅŸ düştüğünü söylüyor Abdurrahman Arslan. Aliya Ä°zzetbegoviç'in "Babam da dindardı, namaz kılıyordu fakat ben dindarlığımı annemden aldım" sözünü hatırlatarak; sabah namazına kalktığında çocuklarını da namaza kaldıran, evde harama ve helale keskin çizgilerle dikkat eden, çocuklarına Ä°slâm'ı aktaran bir tip olarak Müslüman anneyi tarif ediyor. "Erkek bence her zaman ailenin misafiridir, kadının misafiridir. Kadının rahminde erkek misafirdir, yatağında misafirdir ve evinde misafirdir. Ev kadına aittir." diyerek Müslüman kadınların çocuklarını tam bir Müslüman gibi yetiÅŸtirmede üstün role sahip olduklarının üzerinde duruyor.

Müslümanların bir an evvel devlet kavramı üzerine eÄŸilmelerinin topluma sıhhat kazandıracağını ilginç örneklerle anlatan Arslan, "Hem Foucault'yu hem de Marksist bazı kaynakları okumalarında fayda var" diyerek, devletin son dönemde aile üzerinde ciddi bir baskı kurmasının, aileye müdahale etmesinin çok büyük bir tehlike olduÄŸunu belirtiyor: "Devlet ilk defa dindar insan yetiÅŸtirme adına doÄŸrudan doÄŸruya aileye müdahale ediyor. Uzun zamandan beri devlet aileye din adına, dindarlık adına müdahale etmektedir. Ben hiçbir ÅŸekilde bunu kabul etmiyorum. Kimin ailesi olursa olsun, Müslüman olsun olmasın aileye devletin müdahalesi kabul edilir bir ÅŸey deÄŸil. Çünkü Ä°slâm bunu kabul etmiyor. Bunu bilmekte fayda var. Dindarlık bizim hoÅŸumuza gidebilir ama Müslüman ailenin görevi dindar çocuk yetiÅŸtirmektir, devletin deÄŸil."

Peygamber'in tevazuundan bahsediyorlar ama her ÅŸeyi “büyük” düşünüyorlar

Ãœniversitelerde okuyup mimar ve mühendis diye ortada gezen fakat baÅŸkalarının yaptığı planları olduÄŸu gibi taklit eden, sonra da "Müslüman mimar" unvanıyla geçinenlerin, toplumda ciddi zihin kaymalarına sebep verdiÄŸini uzun uzadıya anlatan Abdurrahman Arslan, Müslüman ÅŸehri diye bir ÅŸeyin artık kalmadığını, Müslümanların dahi artık balkonlu apartmanlara koÅŸtuÄŸunu beyan ediyor. 

Åžehir üzerinde düşünülmemesinin yanında her yapının bir felsefesinin olduÄŸunun unutulmasının da özellikle ileride Müslüman gençler için büyük toplumsal, ruhsal sorunlara yol açacağını anlatıyor. Bu kısım oldukça önemli, okuyalım: "Mahremiyet bir deÄŸerdir. Kız ve erkek çocuklarını aynı odada yatıramamanın getirdiÄŸi ÅŸeyler vardır. Kapitalizm bütün bunları hiçe sayarak kenti kuruyor. Åžu anda bu iÅŸimize geliyor. Niye derseniz, ÅŸu anda ekonomiyi canlı tutan nedir? Konut sektörüdür. YaÄŸmalanan bir yerle karşı karşıyayız, görmüyor musunuz? Yirmi yıl önce rastlamadığımız gökdelenlerle doldu ülke. Niye insanlar bina ile zinanın çok olduÄŸu kıyamet üzerine hadisler okuyorlar? Bu bir kader midir? Kaderse eÄŸer, Müslümanların elinde tecellî etmemeliydi. Gökdelen dikmek gerçekten de Ä°slâm'a uygun bir ÅŸey deÄŸildi. Ama kanaatime göre, Müslüman zihin rahatsızdır. Peygamber'in tevazuundan bahsediyorlar ama her ÅŸeyi ‘büyük’ düşünüyorlar. Türkiye'de ne kadar görkemli bir ÅŸey tasarlarsanız, bunu marifet sayıyorsunuz. Zaten Türkiye'de yıkım, ÅŸehirlerin yıkımı Demokrat Parti ile baÅŸlamıştı. Dolayısıyla muhafazakâr kesim kendisinin bu haliyle ne kadar yıkıcı bir etki yaptığını, yani ne kadar da çok Amerika öyle olmadığı halde Amerikanvari düşündüğünün bence artık farkına varmalıdır."

Bugünki zihniyet İslami kaygıları erteleyen bir zihniyet

Büyük ÅŸairin "Be hey Yunus sana söyleme derler / ya ben öleyim mi söylemeyince" dizelerini hatırlatan bir tavrı, duruÅŸu ve üslubu var Abdurrahman Arslan'ın. Kıbleyi Kaybettiren Dönüşüm'ün sayfaları boyunca hiçbir soruya kaçak göçek cevap vermediÄŸi gibi esasen 'tam yerine rast gelen' ifadeleriyle, kendisiyle aynı fikre sahip okuyucuların yüreÄŸine su serpiyor. Günümüzde Müslüman camiayı böylesine Müslümanca eleÅŸtiren ÅŸahsiyetlerin azlığıdır belki de bizim zihnimizdeki ölü olma hâli. Ãœstelik ölmeden evvel ölme deÄŸil bizimkisi, bariz yaÅŸarken ölme.

Bozulan, bozulmuş zihniyetlerin yaşattıklarını yazarın dilinden dinlemeye devam edelim: "Bugün bütün sarsıntılar içinde kendine göre şekil bulmuş Müslüman zihniyetinden artık korkuyorum. Bence bu zihniyet başta İslâm'ı sonra da Müslümanları tehdit ediyor. Çünkü bu zihin yaşadığı sarsıntının farkında değil. Ciddi şekilde İslâm'dan kopmuş, İslâmî kaygıları ertelemiş bir zihindir. Eğer bu böyle olmasaydı insanlar ahlakî kaygıları öne çıkartır, belki de TOKİ gibi gökdelenler yapmayı düşünmezdi. Ben bu zihniyetten korkuyorum. Bu zihniyet Anadolu'da hiç toprak ihtiyacı olmadığı hâlde gökdelen dikiyor. Ya da Suudi Arabistan'da ya da Malezya'da... Bu genelde yaşadığımız bir sıkıntıdır. Ondan dolayı da ne derseniz deyin, 'Batı karşısındaki aşağılık duygusu' deyin, 'büyüklük duygusu' deyin, bu İslâm dünyasında genel bir hastalıktır bence. Ben hicap duyarım, Kâbe'nin üstüne çıkacak bir ev nasıl olabilir? Orada nasıl bir devremülk alabilirim? Bu, hayâya, edebe her şeye aykırıdır."

İslâm'da camiyi devlet yapmaz; cemaat yapar

Ä°slâm adına önce Ä°slâm'ı sonra da Müslümanları tehdit eden fakat bunun hiç de farkında olunmayan zihniyetin özellikle camilerde Diyanet’in hutbelerini dinletmekten, camilere güvenlik görevlileri sokmaktan, özellikle büyük camileri belirli gruplara, cemaatlere yakın olan imamları atamaktan ve hatta en önemlisi olarak cami yapmaktan vazgeçmesi gerekiyor Arslan'a göre. "Ä°slâm'da camiyi devlet yapmaz; cemaat yapar, korur, bakar, geliÅŸtirir" anlayışının fıkha dayandığını ve asırlarca böyle sürdüğünü, ne zaman ki cemaatin gücü yetmez ise devletin o zaman baston görevi görebileceÄŸini anlıyoruz soruların cevaplarından. "Caminin giderlerini kim ödeyecek?" sorusuna verdiÄŸi cevap ise oldukça basit ve nettir: "Cemaat, biz, hepimiz."

Bugün bir Müslüman, Sultanahmet Camii'ne girerken turist muamelesi görmekten hicap duymuyorsa vicdanını biraz yoklamalı, belki de Müslüman duruÅŸunu gözden geçirmelidir hiç şüphesiz. Bu, yavaÅŸ yavaÅŸ camileri 'ibadet yeri' olmaktan, tefekkür yeri olmaktan da çıkarıyor. "Ä°stanbul'un iki dindar semti vardı: Ãœsküdar ve Fatih. 40 senedir Fatih'te kalıyorum, bitirdiler buranın iç dünyasını" diyor Abdurrahman Arslan. Sahiden, iç dünyası yaÅŸayan bir semt kaldı mı Ä°stanbul'da? Yoksa iç dünyayı terk edip baÅŸka dünyaları taklit etmek de birer 'ihtiyaç' mıydı? 

Müslümanların bir kısmı utanmayı unuttu

Abdurrahman Arslan'ın bazı mülakatlarında gençlere tavsiyeleri de var. Namaz kılmalarını, ahlaklı davranmalarını istiyor: "Müslüman olmanın bir bedeli var. Müslüman olmak her zaman para kazanmak, iyi bir mevki elde etmek, hayat standardını yükseltmek değildir. Müslümanlar İslâm'ı böyle anladılar. Son 30-40 yıl içinde Müslümanların anladığı bu. Müslüman olmak bugün risktir. Bu riski göze almalıyız. Risk derken eğer harama dikkat ediyorsanız, o zaman demek ki helalden az pay alacaksınız. O anlamda diyorum risktir. Bu çok güzel bir risktir. Avantajsız risktir. Sizi haramdan ve öbür dünyadaki cehennemden korur. Bundan daha güzel bir avantaj olabilir mi? Ama siz bugün diyebilir misiniz uygunsuzluğun, hırsızlığın olmadığı bir belediye var?"

Ä°dareye ve halka ayrı ayrı eleÅŸtirileri var yazarın. Düşüncelerinde Ä°slâmî kaygılarını üstün tutuyor. Bakış açısının temelinde Müslümanca yaÅŸamak ve olana bitene Müslümanca bakmak, bakabilmek var. Bunun için gencinden yaÅŸlısına herkesin bir bilince sahip olmasına, estetik ve ahlâkî deÄŸerleri gözetmesine imkân tanınmasını istiyor. Bu nasıl olabilir? Vicdan sahibi olan bir insanın, bu vicdandan ayrı nefes bile almaması gerektiÄŸini bilerek. Okuyalım: "Müslümanların bir kısmı, yüzde yirmisini tenzih ederek söylüyorum, utanmayı unuttu. Bir yerde ihale kapayım falan. Köylü olarak, fakirlikte mi yaÅŸayacağız? Evet. Ä°nsanların temel ihtiyaçları vardır. Cemaat olsaydık, evi olmayan birine ev temin edebilirdik. Ama yardımlaÅŸma yok. Gittik banka kredileri aldık. Ä°nsanların temel ihtiyaçları tamamlandıktan sonra Müslümanca iyi davranma hakkımız vardır. Bir adam çocuÄŸuna ekmek götüremiyorsa ‘hırsızlık yapma’ diyemezsin. EÄŸer götürüyorsa da yakasına yapışmalısın. Ä°nsanlar gidip derviÅŸ gibi yaÅŸasın demiyorum ama Müslümanların bu kadar dünya malı peÅŸinde koÅŸmasını anlamakta zorluk çekiyorum. Bunun bir ölçüsünün olması lâzım."

İslâm, kendi kabının haricindeki başka bir kaba sığmaz

Kitabın ikinci bölümünü dolduran soruÅŸturmalarında ise tercümeler, yayın dünyası, yoksulluk, yardım ve Müslümanlık, muhafazakârlık ve Ä°slamcılık gibi konular yer alıyor. Özellikle "Ä°slâmcılık nefsi müdafaadır" baÅŸlıklı soruÅŸturma oldukça önemli. 

İslâmcılığı 1960'lara kadar ve 1960'lardan sonra olarak iki devire ayırıyor Abdurrahman Arslan. İlk devirde İslâmcılığa âlimler liderlik ederken ikincide mühendisler liderlik saflarını 'sıkıca' tutuyorlar ona göre. İlk devirde rantçılığın r'si bile yokken ikinci devirde rant, proje, ihale başı çekiyor. Dolayısıyla artık gerçek bir İslâmcılıktan bahsetmek de mümkün olmuyor. Abdurrahman Arslan'ın özellikle ikinci devir hakkındaki kritik yorumları şöyle: "Kanaatime göre İslâmcılığı müthiş şekilde cazip hâle getiren, fakat aynı zamanda da onun en büyük zaafını teşkil eden şey, siyasete en ön sırada yer vermesidir. Yani iktidara yaptığı sürekli vurgu ve taleptir. Öncelik anlamında başlangıçta İslâmcılığın böyle bir meselesi olduğu söylenemez. İslâmcılığı kısmen de olsa tanımlamaya, ama aynı zamanda da onda ciddi şekilde hedef sapmasına sebep olan bir hususun kanaatime göre en önemli sebebi hilafetin ilgası olmuştur. Hilafetin kaldırılmasıyla beraber kendilerini açıkta kalmış hisseden Müslümanlar için bu defa devlet ve siyaset öncelikli mesele halini almıştır. İslâm inanç olarak da, hayat tarzı olarak da, siyaset olarak da kendi kabının haricindeki başka bir kaba sığmaz."

Kitabın ismi, tüm içerikle olduÄŸu kadar yaÅŸadığımız son 200 yılın da özeti gibi. Bir sualle bitirmek isterim: Kıblemizi kaybedince mi dönüştük yoksa dönüşünce mi kıblemizi kaybettik? 

Allah'tan hakkımızda her zaman hayırlı olanı vermesini temenni ederim.

Abdurrahman Arslan, Kıbleyi Kaybettiren Dönüşüm, Beyan Yayınları.

Yağız Gönüler