Londra Semalarında Yankılanan İlk Ezan ve Fazl Camii

“DoÄŸu ve Batı Southfields’da, öğleden sonra alışılmadık bir toplantı vardı. Londra’nın ilk camii açılıyordu. Dar kubbesiyle zarif bir görüntüye sahip olan cami, District Railway ve banliyödeki villaların ortasına kuruldu. Merasimden sonra imam, banliyönün semalarında kendini gösteren minareden namaz için çaÄŸrı yaptı.”

Bu satırlar, bir Ä°ngiliz gazetesinde yer alan eski bir haber kupürünün giriÅŸ paragrafndan. Bu yazıya da kaynaklık eden bu haberin yer aldığı gazetenin ne ismini ne de tarihini tespit edememiÅŸ olsam da kuvvetle muhtemel 1926 yılının Kasımında yayımlandı bu haber. Zira bu satırların yazılmasına sebep olan “alışılmadık toplantı”, Londra’da duyulan ilk ezana ÅŸahit olmak isteyenlerin toplantısıydı ve Southfields’taki bu tarihi ân’ın yaÅŸandığı yer Fazl Camii (Fazl Mosque) idi. Onun da açılış töreninin Kasım 1926 olduÄŸunu biliyoruz.

Nihayetinde, Kasım’daki bu alışılagelmedik toplantı ile beraber Londra, ezanın ilk kez okunduÄŸu camisine (zira ufak bir tartışma sebebiyle de olsa ilk caminin The East London Camii olduÄŸu söyleniyor) kavuÅŸacaktı. Peki, bu tarihi ân’ı yaÅŸatan Fazl Camii’nin kuruluÅŸ öyküsü neydi? Haber kupürünün devamındaki ilgi çekici bilgilerle ve Fazl Camii’nin açılış törenindeki havadislerle devam etmeden evvel biraz bundan bahsedelim.

Ahmediler’in açtığı bir cami 

Ä°ngiltere’ye (nam-ı diÄŸer BirleÅŸik Krallık) emperyal dönemlerinden kalan en büyük sosyal miras –belki de- hızla kozmopolitleÅŸen toplumsal yapısı olmuÅŸtu. Anglosakson liberalizmi ile emperyal nüfuzun yollarının kesiÅŸmesi, Krallığın baÅŸkenti Londra’nın kapılarını uzak kıtalardaki (bilhassa da Asya’daki) birçok kiÅŸiye/topluluÄŸa açık hâle getirmiÅŸti. Nitekim o günden bu yana Londra’nın bu özelliÄŸini koruduÄŸunu, hatta ÅŸimdilerde Pakistan kökenli bir belediye baÅŸkanına dahi sahip olduÄŸunu görebiliyoruz. Ä°ÅŸte böyle bir kozmopolitleÅŸme sürecinde Ä°ngiltere’ye yolu düşen kesimlerden biri de Ahmediler olmuÅŸtu. DiÄŸer isimleriyle Kadıyaniler.

Her ne kadar Ahmediyye’nin itikadi pozisyonu bizlerin de dahil olduÄŸu ana akım Müslüman fırkalarca ciddi ÅŸekilde sorgulansa da, yahut, Ahmediyye’nin Ä°ngilizlerin kendi politikalarına angaje olacak “uysal Müslümanlar yaratma” projesinin bir ürünü olduÄŸu söylense de, nihayetinde kendilerini Ä°slam dairesi içerisinde gören bir grup olarak Ahmediler bugün olduÄŸu gibi 20. yüzyılın baÅŸlarında da büyük bir nüfusa ve etkiye sahiplerdi. Londra’ya ayak basmalarının akabinde hızla toplumda kendilerine yer edinmiÅŸ ve kendi düzenlerini oturtmuÅŸlardı. Zaten Londra’da ezanın ilk kez okunmasını saÄŸlayacak olan Fazl Camii projesi de düzenini oturtup Londra’ya iyice yerleÅŸmiÅŸ olan Ahmedilerin duyduÄŸu bir ihtiyaçtan neÅŸet etmiÅŸti. Projenin fiiliyata dönüşü de Ahmedilerin ikinci halifesi olarak bilinen ve Imperial Institute’ta yer alan YaÅŸayan Dinler Konferansı’nda Ä°slam temsilcisi olarak yer alan Mirza Basheer-ud-Din Mahmood Ahmad’in, 1924 yılında 200 kiÅŸinin huzurunda yapılan bir törenle caminin ilk taşını yerleÅŸtirmesiyle gerçekleÅŸmiÅŸti.  

O dönemin parasıyla binlerce sterlin tutan caminin inşaatı gerçek anlamda ise 1925 Eylül ayında başladı ve yaklaşık 1 yıl sürdü. Yukarıdaki gazete kupürüne konu olan, 1926 yılında büyük bir törenle açılan ve adının o dönemki Ahmedi halifesinden geldiği söylenen Fazl Camii, daha sonraları Ahmedi halifelerin konutlarıyla çevrelendi ve Ahmedilerin uluslararası merkezi hâline gelerek büyük önem kazandı.

Oldukça ses getiren bir açılış töreni

Özel olarak cami mimarisi eÄŸitimi alan ve babası da meÅŸhur bir ÅŸehir plancısı olan J.H. Mawson’ın mimarisini tasarladığı ve DoÄŸu’nun camilerinden farklı bir görünüm vermeye çalıştığı Fazl Camii, takvim 1926 yılının Kasım ayını gösterdiÄŸinde ilk namaz çaÄŸrısını yapmaya hazırdı. Bu tarihi ân için oldukça ses getirecek bir tören organize edilmiÅŸti. Farklı kıtalardan 600 kadar özel davetlinin yanısıra yerel yöneticiler ve Ä°ngiltere’deki bazı parlamenterler de törene iÅŸtirak etmiÅŸti. Dünyanın farklı yerlerinden bu caminin açılışına dair tebriklerini sunmak isteyip bizzat gelememiÅŸ olanların mesajlarını ise Fazl Cami’nin müstakbel imamı okumuÅŸtu.

Tüm bu merasimi takiben caminin resmi açılışını da Penjap Yasama Konseyi’nin eski üyesi Han Bahadır Åžeyh Abdulkadir yaptı. Bu ÅŸaÅŸalı açılışa Ä°ngiliz basını da kayıtsız kalmayacak ve –en baÅŸta alıntı yaptığımız haber kupürünü yayımlayan gazete de dâhil olmak üzere- türlü basın organları, Fazl Cami’nin açılışını haberleÅŸtirecekti. Ancak basının ilgisini çeken bir mesele daha vardı…

Prens Faysal’ın gizemi

Fazl Camii’nin kısaca hikâyesini anlattıktan sonra elimizdeki haber kupürüne döneceÄŸimizi söylemiÅŸtim. Ä°ÅŸte tam bu noktada dönebiliriz. Çünkü basındaki haberlerde en az caminin açılışına ve inÅŸa sürecine dair haberler kadar yer alan bir mesele de, Prens Faysal’ın Londra’ya bu amaç için geldiÄŸi hâlde Fazl Cami’nin açılış törenine neden katılmadığı sorusuydu.

“Naip Emir Faysal’ın (kendini tanıtıyor) açılış seremonisinde yer alıp almayacağına dair bugün özel bir ilgi vardı. Emir’in Ä°ngiltere ziyaretindeki temel amaçlarından birinin bu caminin açılışına katılmak olduÄŸu söylenmiÅŸti. 
…
Yakışıklı genç prensi görmek için herkes çok heyecanlıydı ancak katılım göstermemesi hayal kırıklığı oldu. Emir’in neden gelmediÄŸi bir gizem perdesinin ardında kaldı ve bu konuya dair söylentiler ortada dolaşıyor. Ahmediyye’nin gazetelerine göre, Prens’in gelmemesinin sebebi Vahhabi-Ahmediyye karşıtlığıydı. Caminin imamı ise yaptığı açıklamada, Emir’in Ahmediyye’nin faaliyetlerini takdirle karşıladığını söyledi.
…
Caminin kapıları öğleden sonra gümüş anahtarla açılırken tören Kur’an tilavetiyle ve dualarla baÅŸladı.”

Haber kupüründen özet çeviriler yaptığım için Prens Faysal’ın katılım meselesinin haberde ne denli geniÅŸ yer tuttuÄŸu anlaşılamasa da bu olay gerçekten büyük merak uyandırmıştı. Wikipedia da bu iÅŸtirak etmeme mevzusu için, bugün hâlâ “mesele gizemini koruyor” yazsa da farklı kaynaklara bakıldığında muhtemel sebebin ÅŸu olduÄŸunu çıkarıyoruz: Prens Faysal törene katılmak niyetindeydi ancak Ahmediyye konusunda katı bir tutum alan babası, törene katılmaktan kendisini men etmiÅŸti. 

Cami zamanla Ahmedilerin uluslararası merkezi hâline geldi

Ahmedilerin kurduÄŸu camiye nasıl bir tavır sergileneceÄŸi tartışması Prens Faysal’ın açılışa katılmaması ile sınırlı kalmadı. Hatta Ahmediyye’nin sahih daire içerisinde kabul edilip edilemeyeceÄŸi tartışmaları yapılageldiÄŸi müddetçe Fazl Camii’nin cami olarak kabul edilip edilemeyeceÄŸine dair tartışmalar da var oldu. Ancak Ahmediler de bu tartışmaları öngörmüş olacaklar ki caminin açılışını Ahmediyye cemaatinden olmayan, dönemin saygın ÅŸeyhlerinden Abdulkadir’e yaptırdılar (normalde Prens Faysal yapacaktı). Ayrıca bu tartışmaları bir kenara bırakan birçok önemli ismin tarih boyunca Fazl Camii’ne yaptığı ziyaretler de camiye zaman içerisinde bir nevi “meÅŸruiyet” kazandırdı. ÖrneÄŸin, Muhammed Ä°kbal, Sir Chaudhry Muhammad Zafrullah Khan ve Muhammed Ali Cinnah, vakti zamanında ziyaretlerde bulundular. Hepsinden önemlisi ise 1926’da açılışa katılmamış olan Prens Faysal, 1935’te –adeta telafi mahiyetinde- Fazl Camii’ne ziyarette bulundu.

Ziyaretlerden bahis açmışken Ä°ngiliz Prensi Edward’ın da 2011’de Fazl Camii’ne bir ziyarette bulunduÄŸunu not edelim.

Fazl Camii, bugün, kuruluÅŸunun üzerinden bir asır geçmeye birkaç yıl kalmışken hâlâ tam kapasite hizmet vermeye devam ediyor. Yukarıda da belirttiÄŸim gibi zaten caminin zaman içerisinde Ahmedilerin uluslararası merkezi hâline gelmesi, buraya büyük bir dinamizm katıyor olsa gerek diye düşünüyorum. GeçtiÄŸimiz on yıllarda cemaat kapasitesini de geniÅŸletmiÅŸ olan Fazl Camii’ni daha yakından görmek isteyenler, Ahmedilerin TV kanalı olan MTA’nın (Muslim Television Ahmadiyya) günün hemen her saati cami içerisinden yaptığı yayına göz atabilirler.

Deniz Baran / DÃœNYA BÄ°ZÄ°M