'Radikalleşecek veya diasporada yeni bir mezhep olarak örgütlenecek'

Radikalizm, terör ve teo-strateji alanlarında çalışmalarıyla tanınan Hitit Ãœniversitesi Ä°lahiyat Fakültesi profesörlerinden Hilmi Demir’e göre, Gülen Örgütü ya radikalleÅŸecek ya da diasporada yeni bir mezhep olarak örgütlenecek, çünkü küresel güçlerin Sünni dünyada bir ortaÄŸa ihtiyacı var. Demir, bu ihtiyaç devam ettiÄŸi için Fethullah Gülen yerine ikinci bir ismin de belirlenmiÅŸ olabileceÄŸi görüşünde. 

Demir’e göre, bu tip örgütler, kendilerinden önceki benzer örgütlerin tecrübelerini birleÅŸtirdikleri için bu yapılanmadan sonra ortaya çıkacak örgüt daha güçlü olabilir. Bu nedenle bu tip yapılanmalarla mücadele etmek için Türkiye, radikalleÅŸmeye karşı güçlü bir tez ortaya koymalı ve bu tezinin arkasında bütün kurumlarıyla güçlü bir ÅŸekilde durmalı. Çünkü bu tip örgütler ancak rasyonel, özgürlükçü bir teoloji ile yenilebilir.

“Sorun Sünnilikte deÄŸil, dini orta sınıfın olmayışında” diyen Demir’e göre, dini açıdan bilgili, bilinçli, dini hassasiyetlere sahip, bununla birlikte toplumsal yapıyla ve sistemle barışık bir dini orta sınıf oluÅŸturulması gerekiyor.

“1947’de CHP Kurultayı'nda laiklik tartışılırken, ortaya konulan dini bilgi bugün Ä°slami çevrelerde bile yok” diyen Demir, bir tarafın katı laiklikten diÄŸer tarafın da “Ne yaparsak yapalım devlette yerimiz olmayacak” travmasından kurtulması gerektiÄŸini söylüyor çünkü bunu baÅŸaramazsak bu tip örgütlerle karşı karşıya kalmaya devam edeceÄŸiz.

"Din, tek açıklayıcı paradigma değil"

Bu yapıya bir ilahiyatçı olarak baktığınızda ne görüyorsunuz?

Dini argümanlar kullanan ya da din üzerinden kendisini meÅŸrulaÅŸtırmaya çalışan bir yapı görüyorum. Örgütün lideri olarak kabul edilen kiÅŸi, uzun süre imamlık yapmış bir dini vaiz. Dolayısıyla burada teolojik bir sorunla karşı karşıya olduÄŸumuzu rahatlıkla söylemek mümkün. Tabii ki din yaÅŸadıklarımızı ifade etmekte ve anlamakta tek açıklayıcı paradigma deÄŸil. Sosyal, ekonomik, siyasi, kültürel arka planı da var. O açıdan baktığımızda dini görünümlü, daha derin bir yapı ile karşı karşıyayız. Bu tür gruplarda, tarikatlarda yapılarda Batınilik, ezoterik düşünce aktif rol oynuyor. OrtadoÄŸu’da BatıniliÄŸe bulaÅŸmamış, ezoterizmden nasibini almamış bir yapı bulmanız çok zordur. Bu açıdan dinden beslenmesi onun geleneÄŸe yaslandığı anlamına gelmiyor aksine bu çaÄŸa ait modern bir yapı ile karşı karşıyayız.

Böyle yapılar derken meselâ, Haşhaşiliği mi kast ediyorsunuz?

O, Avrupa’daki algıya yönelik bir ÅŸey gibi duruyor. Hassan Sabah’ın kurduÄŸu yapıya Ä°smaili Nizari diyoruz. Buna çok benziyor.

"Bu tip örgütlenmelerin prototipi var"

Nasıl?

Bü tür örgütlerde üçlü bir yapı ile karşı karşıya kalıyoruz. En tepede gizli bir organizasyon var. Gizli bir bilgiye sahip olduklarını söylüyorlar. Bunu herkesle paylaÅŸmıyorlar. Bunu da Tanrı’dan aldıklarını iddia ediyorlar. Bu bilgi bir kiÅŸiye yani imama geliyor. O da bu bilgiyi çevresindeki gizli yapı ile paylaşıyor. Bunu topluma yaymak için iki ayaklı bir yapı kuruyorlar. Bunu üçgene benzetirsek, tepede gizli örgüt, ortasında legal yapılanma var. Bunlar, cemaat ya da tarikat da olabilir. Dolayısıyla bu tarikat yapısında kendilerine inananlara, yukarıdaki bilginin ne kadarının verilmesi gerekiyorsa o kadarını veriyorlar. En alttaysa bunlara sempati duyanlar ve bunlar için çalışanlar var. Bu en alttakiler üstteki bilgiye asla ulaÅŸamıyorlar. Organizasyon ÅŸeması bu. Bu ÅŸemayı bir prototip olarak alın. Bunu bütün benzer yapılanmalara uygulayabilirsiniz. Åžu anda da karşı karşıya olduÄŸumuz bu.

Başka örnekler de var mı?

Meselâ Osmanlı’da mehdiliÄŸin araçsallaÅŸtırıldığı, iktidarın zûlüm, haksızlık yaptığı iddiasıyla ortaya çıkan Baba Ä°lyas ayaklanması gibi, orada benzer bir ideoloji ile karşılaşıyor.

Onun dışında bence ordudaki yapılanması 1952’de Mısır’da yapılan Hür Subaylar darbesine benziyor. Ä°hvan’nın kurucusu Hasan El Benna’nın 1949’da öldürülmesinden sonra Mısır Ordusu’ndaki, daha önce Ä°hvan’a ait olan hücreler harekete geçirilip bir darbe gerçekleÅŸtirilmiÅŸtir. Orada da orduya sızma tartışmaları vardır. Hatta "Ordu mu Ä°hvan’a sızdı, Ä°hvan mı orduya sızdı" tartışmaları yapılmıştır. Hür Subaylar darbesi ilginç bir darbedir. Ä°ki ÅŸey çok etkili. Arap milliyetçiliÄŸi ve Ä°hvan’ın ideolojisi. Niye? O hareket de Ä°ngiliz emperyalizmine karşı olduÄŸu iddiası ile yapılmıştır. Ä°hvan’ın Ä°slamcı ideoloji ve Arap milliyetçiliÄŸinin birleÅŸmesi ile meydana geldiÄŸi söylenir. Ama üzerinde tartışmalar hâlâ devam etmektedir. Bugünkü olan ÅŸey bu coÄŸrafyada hiç olmamış bir ÅŸey deÄŸil. Buradaki farklılık ne? Bunu IŞİD’de de görmüştük. Bu coÄŸrafyada çıkan en son örgütler, bütün öncekilerin tecrübesini birleÅŸtiriyor. Bu yapıda Batınilik var, mehdilik var, Hristiyan misyoner örgütlenme yapısı var; gizli sır, Ä°smaili yapılanma var, Ä°hvancılığın toplumsal örgütlenme modeli var. Åžimdi hepsi bu yapı tarafından kopyalanmış. Bunların öğrenildiÄŸini düşünüyorum. Muhtemelen hem tarihsel hem kültürel yapılar tanınarak ilerleniyor. Bu tür dini grupların hepsinde böyle olur. Size bir ÅŸey söyleyeyim, bu giderse ve yerine baÅŸka bir örgüt gelirse bundan bir adım daha ileride olacaktır.

Günümüz OrtadoÄŸusu’nda bu yapılanma nereye oturuyor; Arap halk hareketlerini geçirmiÅŸ, Suriye’de savaÅŸ olan, IŞİD’in var olduÄŸu günümüz OrtadoÄŸu’sunda?

Bu yapı OrtadoÄŸu’dan çok renk taşıyor ama tek başına OrtadoÄŸu’ya ait deÄŸil. Küresel bir güç oldu. Yapının nasıl baÅŸladığı, nereye doÄŸru evrildiÄŸini dikkate almak zorundayız. Bu yapı 2000’den sonra küresel bir harekete dönüştü.

"Küresel güçlerin Sünni dünyada ortağa ihtiyacı var"

Bir dönüm noktası var mı?

Ben Orta Asya’da bulundum. Orada tecrübe ettim. 2000-2003'te Kırgızistan’da Ä°lahiyat Fakültesi yöneticisi olduÄŸum için bu yapıyla bir çok kez karşı karşıya kaldım. O dönemle ilgili uluslararası belgeleri de çalıştığımda ÅŸunu gördüm. 1991’de Türk Cumhuriyetleri bağımsızlığına kavuÅŸtuÄŸu andan itibaren, özellikle ABD tarafından Orta Asya’da bu cemaatin yayılması konusunda özel bir hassasiyet oluÅŸmuÅŸtu. Özal ile birlikte baÅŸlayan Türkiye’nin Orta Asya açılımı bu hareketin de Orta Asya’ya doÄŸru yayılmasını saÄŸlamıştır. O günkü hükümetler bunu desteklemiÅŸtir. Neden? Orta Asya’da yeni bağımsızlığını kazanan Türk Cumhuriyetlerinde geleneksel Müslüman olan ve ezilmiÅŸ olan halklar iki ÅŸekilde evrilebilirlerdi. Ä°ran etkisine girebilirdi ya da yeni radikal hareketler orada tutunabilirdi. Buraların cemaat eliyle kontrol edilmesine ta o zaman karar verilmiÅŸti. Küresel aktörler orada yaÅŸanan tecrübeler nedeniyle bu yapının farklı coÄŸrafyalara taşınmasına karar verdiler. "Tamam, bu bizim ortağımız olabilir" dediler. OrtadoÄŸu’da da aynı ÅŸey deÄŸil mi? Batı dünyası OrtadoÄŸu’da sürekli kendisine devlet dışı aktörlerden partnerler arar. Aynı ÅŸey Sünni dünya için de geçerli. Sünni dünya içinde küresel aktörlerin bir ortaÄŸa ihtiyaçları var. Bu ortaklığı uzun süre Ä°hvan doldurmuÅŸtu. Ä°kincisi de Suudi Arabistan ve selefilik. Bunu Londra’da ABD’de rahatlıkla görebiliyoruz. SelefiliÄŸin güçlü olduÄŸu yerlerden biri Ä°ngiltere. Okulları, enstitüleri vardır. Büyük üniversitelerde de bir  Ã§ok departmanları vardır. Bunu illâ ki iyi iliÅŸki anlamında da söylemiyorum. Şöyle düşünün SoÄŸuk SavaÅŸ döneminde komünizmle mücadele konusunda ABD ya da Avrupa partner seçtiÄŸinde Avrupa’daki Ä°hvan teÅŸkilatı ile çok iyi iliÅŸkileri vardı. Meselâ Sait Ramazan, Ä°hvan’ın Avrupa’daki kurucusudur. ABD baÅŸkanları ile görüştüğü bilinmez deÄŸildir.

Duruma göre işbirliği yani?

Tabii ki bu küresel güçler için 90'dan sonra Sünni Türk dünyası bağımsızlığını kazandığı andan itibaren buraya hitap edecek dini bir partner ihtiyacı doÄŸmuÅŸtur. Suud bunu dolduramaz. Ä°hvan, Türk dünyasında bunu karşılayamaz. Geriye bunlar kalmıştır. Türkiye’den çıkmış bir hareket oraya doÄŸru yayılabilir ve uluslararası sistemin partneri olabilirdi. Ä°lk küreselleÅŸme orada baÅŸladı. AK Parti iktidarıyla da Avrupa’da hızla güçlenmeye baÅŸladılar. Yani ikinci küreselleÅŸme dalgası AK Parti dönemindedir, diyebiliriz. Ondan önce Avrupa’da varlardı ama devlet imkânlarını kullanarak ciddi bir lobi faaliyetine giriÅŸtiler. Bu tip hareketlerin en büyük özelliÄŸi, gelenekte de öyledir, güce eklemlenerek büyürler. Yani hiç bir zaman zayıfın ya da mazlumun yanında yer almaz bu tür hareketler. OrtadoÄŸu’da direniÅŸ hareketleri halk hareketleridirler. Bunlar ise elit hareketleridir ve mazlumun yanında yer almazlar. Güce tutunarak güç aracılığıyla kendilerine alan bulurlar ve güçlenmeye çalışırlar.

Bu anlattığınız yapıları nedeniyle bu tür örgütlerin küresel güçlerle ilişkileri nasıl olur? Tamamıyla onlar tarafından yönetilen yapılar mı, yoksa kendi özerkliği olan bu güçlerle yerine göre işbirliği yapan gruplar mı?

Kukla mı, kendi özgürlükleri var mı diye soruyorsanız eÄŸer, tamamıyla kukla olsalar biraz önce söz ettiÄŸimiz sosyal tabanı saÄŸlayamazlar. Aynısını El Kaide’de görüyoruz. El Kaide çıkış itibarıyla Afganistan’da ABD tarafından yaratılan desteklenen bir örgüt deÄŸil mi? Ama El Kaide tamamıyla ABD tarafından mı yönetiliyor? Bunu söylemek safdillik olur. Bunlar büyüdükçe küresel aktör haline geldikçe partnerleri ile birlikte hareket ederler. Kendi özgürlük alanları olduÄŸu kadar uluslararası operasyonlarda da iÅŸbirliÄŸi yaparlar. Bu gayet normaldir. Ä°ÅŸbirliÄŸinin ÅŸekli nasıl eylem yapacaklarına ve o eylemin amacına göre deÄŸiÅŸir. Yani Türkiye’de ya da baÅŸka bir ülkede her iÅŸlerini uluslararası ortaklarına sormazlar, o zaman büyüyemezler. Ama uluslararası etkisi çok büyük olacak, küresel ortaklarını da etkileyecek bir eyleme giriÅŸeceklerse elbette onlara danışırlar. Bunların hesabını kitabını yaparlar ve ona göre eylemde bulunurlar. Åžunu da söylemek lâzım; Güce entegre oldukları için baÅŸka cemaat ve tarikatlarla kesinlikle anlaÅŸamazlar. Her tarikat cemaat kendi içinde istihbarat ağı kurur, bu onun doÄŸasında vardır ama kalkıp da, "Devlete sızayım, devletin istihbarat örgütüne paralel bir istihbarat örgütü kurayım" diye düşünmez. Böyle düşünmek ancak daha küresel bir güçle ortaklık olduÄŸunda aklınıza gelir.

“Diasporada bir mezhep haline gelebilir”

Nereye doÄŸru evrilir?

Bence iki senaryo mümkün. Bir tanesi marjinalleÅŸir. Zaten Türkiye içinde ciddi anlamda marjinalleÅŸtiÄŸini düşünüyorum. MarjinalleÅŸme ya bunları yeraltına iter, yer altına ittiÄŸinde de daha radikal eylemler bekleyebiliriz. Ä°hvan da 1952 darbesinden sonra ikiyi bölünmüştü ve Seyyid Kutup'un temsil ettiÄŸi kanat radikalleÅŸmiÅŸti. Bu tür örgütlerde bu mümkün. Ä°kinci senaryo, bunu daha güçlü görüyorum, yurt dışında biraz önce söylediÄŸimiz devlet dışı küresel rolünü oynayabilecek bir mezhebe dönüşür. Yani AÄŸahancılık gibi düşünün. Ä°ran’dan kovulmuÅŸlardı. Diasporaya gittiler ve Ä°ran’ın egemenlik kuracağı alanlarda Ä°ran’a alternatif bir mezhep oldular. Åžii dünyada AÄŸahan var, Bahailik var. Bunların hepsi Londra merkezli ve Åžia’ya karşı paralel bir mezhep gibi çalışıyorlar. Ama Sünni dünyada henüz böyle bir yapı yok. Fakat yeni dünya düzeninin buna ihtiyacı var.

"Ä°kinci bir isim belirlenmiÅŸ olabilir"

Böyle bir ihtiyaç varsa Gülen de iade edilmez...

İade edilmez. Ama yerine bir başkası geçebilir. Yani o yapı için bu şart. Dolayısıyla ikinci bir adam gerekir.

Bu yapılarda liderliğin önemini anlattınız. Yukarıdan sır alan kişi ortadan kalktığında, etkisiz hale geldiğinde nasıl devam eder?

Sıkıntılı olan o. Meselâ Ağahancılık demiştik ya. Çocuklarına geçiyor... Burada öyle bir şey yok. Dolayısıyla bu çok zor. Ama olmaz da değil. Eğer yerine birisini vekil olarak tayin ederse, bu da yukarıda biliniyorsa, biz bilmiyoruz ama o dediğimiz yukarıdaki en tepedeki organizasyondaki yapıda bu biliniyorsa, bu lider tarafından işaret edilmişse o zaman geçebilir. Dolayısıyla bu durum liderin böyle birini işaret ettiği şeklinde bir kararın ve iknanın olup olmadığına bağlıdır.

Sizin tahmininiz nedir? Var mıdır bir ikinci isim?

Bu kadar büyük bir yapının bunu öngörmemesi ihtimâl dışıdır. Bu kadar büyük bir yapının, bundan sonra ne olacağını hesaba katmaması bir çıkış planı yapmaması mümkün değil. Küresel aktörlerin bu ortaklığa ihtiyaç duyup duymamaları, devam ettirip ettirmemeleri konusundaki kararla ilgili de bir şey bu.

"Türkiye radikalleşmeye karşı kendi tezini kuvvetli bir biçimde ortaya koymalı"

Küresel aktörlerin bu yapının devam etmesine ihtiyacı var mı?

Şöyle düşünün dünyada radikalleÅŸme hızla artıyorsa bu yapıya da ihtiyaç var. O yüzden hep dediÄŸim bir ÅŸey var. Türkiye’nin radikalleÅŸmeye karşı kendi tezini mutlaka uluslararası ve küresel dünyada ortaya koyması ve bunun arkasında durması gerekiyor. Bunu yapmadığımız sürece bu tür grupların uluslararası sistem tarafından kullanılmasına imkân veriyorsunuz. Hep ÅŸunu söylüyoruz, Türkiye bu yapıyla mücadelesini sadece bir güvenlik paradigmasına dayandıramaz. Batı dünyasını ikna etmenin yolu bunun boÅŸaltacağı alanın nasıl doldurabileceÄŸinize iliÅŸkin elinizde güçlü ideolojik tez olması. Şöyle düşünün bunun boÅŸalttığı yeri Türkiye doldurmak zorunda. Ama Türkiye bunu neyle dolduracak? Ne tür bir Ä°slâm anlayışı ile?

Ama Türkiye nüfusunun çoğunluğu Müslüman bir ülke ve tamam sorunları olabilir ama demokrasisi var. Bu yetmiyor mu?

Bunu bir İslâm anlayışı ile göstermeniz lâzım. Türkiye'de Müslümanlık neyi temsil ediyor? Bunu Batılılara açık bir biçimde anlatmanız gerekir.

Nasıl? Burası Cumhuriyet, demokratik kurumları var, yetmiyor mu? Daha ötesi ne?

Türkiye farklılıkların bir arada yaÅŸayabildiÄŸi demokrat bir Ä°slâm anlayışını temsil ediyor. Ama hâlâ ‘demokrasi ÅŸirk mi’ tartışıyoruz. Entelektüel tartışmalar 1990’ların bile gerisinde. Türkiye, kuvvetli bir biçimde ‘demokrasi ile Ä°slâm baÄŸdaÅŸabilirliÄŸini göstererek kendi yolunu belirleyecek. Bu tezleri Batı dünyasında ve bütün Ä°slâm dünyasında temsil edecek, tartışacak. Bunları ortaya koyacak kurumsal yapılar, devlet dışı aktörler olması lâzım. Müslüman olarak kimliÄŸimiz ne? Ä°ÅŸte bunun netleÅŸmesi lâzım. Bir resim çizmeniz lâzım. Ä°nsanlar size baktığında bir resim görecekler ve ikna olacaklar. Bu tip bir entelektüelliÄŸi Türkiye merkezli inÅŸa etmezseniz bu tür hareketlerle de tam olarak mücadele edemeyiz.

"Sorun dini orta sınıfın olmayışı"

Bu da sanırım bizi, sizin bir yazınızda söylediğiniz, "Sorun Sünnilikte değil, toplumda dini orta sınıfın olmayışı" tespitinize getiriyor. Nedir dini orta sınıf?

Sağlıklı bir toplum için hem siyasi anlamda hem de ekonomik anlamda güçlü bir orta sınıf gerekiyor. Yani sistemle barışık mutlu bireylerden oluşan ve ihtiyaçlarını karşılayabilen. Dini orta sınıf da aynı şeyi ifade eder. Dini açıdan bilgili, bilinçli, dini hassasiyetlere sahip, bununla birlikte toplumsal yapıyla ve sistemle barışık. Cumhuriyetle ve demokratik sistemin değerleriyle barışık dindar orta sınıfımızın olması lâzım.

Öyle değil mi zaten?

Cumhuriyet değerlerini içselleştirmiş bunlarla sorunlu olmayan bir orta sınıf var ama bu orta sınıfın dini entelektüelizmi çok zayıf.

Avrupalı dini orta sınıf Thomas Aquinas'ı bilir, bunun üzerine konuÅŸabilir. Bakın bir örnek vereyim size. 1947’de CHP’nin kurultayında yapılan tartışmalardan biri laiklik üzerinedir. Öyle bir dini bilgi ile yapılıyor ki, bugün benzer bir tartışmayı Ä°slâmcı camia ile bile yapamazsınız. Derin bir tartışmadır. Entelektüel bir tartışmadır. Anlatmaya çalıştığım orta sınıf böyle bir ÅŸey. 1947’de orta sınıfımız var. Dini anlamda entelektüel. Dinden anlıyordu, dini konuları biliyordu. O yüzden de kandırılmaları daha zordu. Fakat 60’lardan sonra bu orta sınıf sürekli eridi. Erimesine uygun ortamlar oldu. 1960 darbesidir bana göre en büyük nedeni. 60 darbesi ile hesaplaÅŸmazsak bunu anlayamayız. Ä°ki derin hat oluÅŸtu 1960’dan sonra. Muhafazakârlar şöyle bir kanaate vardılar: “Ne yaparsak yapalım devlette yerimiz yok. O zaman devlet dışı alanlara yığınağımızı yapalım. Bu travma hiç bir zaman atlatılamadı. Atlatılamadığı için de devlete alternatif yapılar güçlendi. Bunlar güçlendikçe devletin altı oyuldu. 1960 darbesinin açtığı en büyük ikinci travma, din meselesi sadece bir kesimin meselesi oldu. Yani saÄŸ muhafazakârlar din adına ne varsa her ÅŸeyi, çürük elmalar dâhil kabullenmek zorunda kaldılar. DiÄŸer taraf da din adına ne görse kökünü kazımakla uÄŸraÅŸtı. Bu fay hattı, bu gibi yapıların kök salması için oldukça elveriÅŸli bir ortam saÄŸladı. KeÅŸke bunu tartışabilsek. Bu iki taraf birbiriyle diyalog kurmadığı sürece bu sorunu çözmemiz mümkün deÄŸil.

“Herkese görev düşüyor”

Nasıl kıracağız bunu? Kime ne görev düşüyor?

Herkese. Şöyle bir algı var, muhafazakârlar, dindarlar muhasebesini yapsın. Sadece bir tarafın yapması yetmiyor. Bir tarafın evet belki uzun süre iktidarda kalmasından dolayı bu tür yapıları besleme konusunda daha fazla hatası olabilir ama bu beslemeye yol açan Türkiye’deki derin krizdir. Bir taraftan katı laiklik öbür tarafta entelektüellikten uzak dindar muhafazakârlık. Türkiye’de ciddi anlamda iki tutum geliÅŸtiriyor, bu böyle olduÄŸu sürece sorunu halletmemiz mümkün deÄŸil. Yeniden diyalog kurmayı becerecekler. 1947’deki CHP’de tartışıldığı gibi CHP içinde bu sorunlar yeniden tartışılmak zorunda. Sol kesimlerde bu sorun tartışılmak zorunda. SaÄŸ kesim de devletin deÄŸerlerini biraz daha benimsemek zorunda.

"Rasyonel, özgürlükçü teolojiyle bu yapıyı yenebiliriz"

Bu çok uzun bir tartışmanın konusu ama dini orta sınıf oluşabilmesi için nasıl bir dini eğitim olmalı sizce?

Karşı karşıya olduÄŸumuz sorun, konuÅŸtuÄŸumuz ezoterik akımlardan besleniyor. Demek ki batıni ve ezoterik yapılara karşı rasyonel bir din eÄŸitiminin kurulması lâzım. Bir örnek vereyim. Bu hareketi Cemil Çiçek zındıklık olarak nitelemiÅŸti. Devlet içinde örgütlenmeye meyilli ama Ä°slâmi olmayan bir gruptur bu. Bir Fransız düşünürü olan Melhem Chokr'ın Zındıklığı incelediÄŸi kapsamlı bir çalışması var; Ä°slam'ın Hicri Ä°kinci Asrında Zındıklık ve Zındıklar.  Diyor ki "Ä°slâm dünyası zındıklık hareketini kılıçla yenmedi, tam aksine rasyonel özgürlükçü bir teoloji inÅŸa ederek yenmeyi baÅŸardı." Biz bunları Ä°slâmi entelektüelizmi canlandırarak yenebiliriz. Ä°ÅŸte bunu canlandıracak bir din eÄŸitimi gerekiyor. Rasyonel, özgürlüklere önem veren, bireysel aklı kullanan, kullanmayı öğreten yani sadece itaati deÄŸil, baÄŸlanmayı deÄŸil, aynı zamanda düşünmeyi, eleÅŸtirmeye öğreten bir din eÄŸitimine ihtiyacımız var. Mümkün mü? Bence mümkün. Hanefi Matüridi geleneksel çizginin mutlaka yeniden güncellenmesi lâzım. Ä°nsanlar bunları bilselerdi, ilhamın, rüyanın dinde bir kaynak olmadığını bilirlerdi. Bunu öğretmiÅŸ olurduk. MehdiliÄŸin inancının temel akidesi ve konusu olmadığını öğretmiÅŸ olurduk. Bunu bilselerdi ne olursa olsun silah ve ÅŸiddete baÅŸvurarak iktidar deÄŸiÅŸiminin ehli sünnet tarafından asla tasvip edilmediÄŸini bilirlerdi.

Devlet de dini yapıları, örgütleri, grupları bilmeli. Devlet içinde bu yapıları bilen bürokratları yetiÅŸtirmek lâzım. OrtadoÄŸu’da baÅŸka türlü hareket edemezsiniz. Dini jeopolitik araÅŸtırma merkezleri olmalı. O zaman bunların nereye nasıl evrileceÄŸini öngörebilirsiniz.