Osmanlı mezartaşları bize ne söylüyor?

Mezar taÅŸlarında görünen, bizim okuduÄŸumuz sadece taÅŸa hakkedilmiÅŸ yazılardan ibaret deÄŸil. Muazzam bir atıf ve semboller hâlesiyle örülü Osmanlı kültür dünyasının renkli yansımalarını temaÅŸa edebileceÄŸimiz en zengin aynalardan biridir mezar taÅŸları.

Mezarların baş ve ayak taraflarına dikilen, üzerlerinde ait olduğu kişinin statü, meslek, aile bağları vs. belirten sembolleri taşıyan bu taşlardaki yazı stilleri ve başlıkları adeta birer şaheserdirler.

Yolu payitahttan geçen hemen her seyyahın dikkatini ÅŸehrin siluetine damgasını vuran camilerden sonra mezarlıklar çeker. O kadar ki, 19. yüzyılda Ä°stanbul'u ziyaret eden bir seyyah, “Ä°nsan, gözü mezarlıklara iliÅŸmeden bir ÅŸehre ne girebilir, ne de çıkabilir” demekten kendisini alamaz.

İstanbul mezarlıklarındaki onlarca çeşit başlıkla irili ufaklı mezar taşları ve servilerle adeta bir ormangörüntüsü yaratan bu tabloyu eserlerine kaydetmeyi ihmal etmeyen gezginleri bu kadar etkileyen şey neydi?

Bugünün insanı için bırakın kendisiyle yüzleÅŸmeyi, telaffuzu bile garip, ürpertici hatta korkunç geliyor ölüm, mezar, mezar taşı gibi kelimelerin… Ölümü, Tanpınar'dan ödünç alarak söylersem, ehlileÅŸtiren Osmanlıların dirilerle ölüler arasındaki irtibatı saÄŸlayan o gizli dil'ini anlamak için sadece lisan'a aÅŸina olmanın yetmeyeceÄŸini, kültüre de aÅŸina olmak gerektiÄŸini hatırlatıyor Mehmet Samsakçı'nın Ã–lüme Açılan Estetik Kapı: Türk Mezar Taşı Edebiyatı adlı kitabında.

Kitapta Türk kültür, sanat ve edebiyat tarihinde ölüm düşüncesine genel bir bakışın ardından 18. yüzyıldan Cumhuriyet devrine kadar derviÅŸ, kadın, çocuk, üst düzey devlet görevlileri gibi toplumun pek çok kesiminden insanların mezar taÅŸları incelenmiÅŸ. Åžairlerin mezar taÅŸları ve yeni Türk edebiyatındaki ölüm edebiyatı, “kitabe-i seng-i mezar” tarzı ÅŸiirlerden yola çıkarak ele alınmış.
 

KİTABELERİ DEŞİFRE ETMEK

Mezar taşlarındaki edebî geleneği merkeze alarak buradan yansıyan zihniyet, hassasiyet ve kabulleri ortaya koyan ve sahasında bir ilk olan bu metinler Zeytinburnu, Fatih Camii haziresi, Edirnekapı şehitliği, Zeynep Sultan Camii haziresi gibi İstanbul mezarlıklarından seçilen mezar taşı kitabelerinin, tabiri caizse, deşifrelerinden oluşuyor.

Åžimdi gelin, taÅŸlardaki “Gel efendim nazar eyle ÅŸu mezarım taşına” çaÄŸrısına kulak verelim ve yaklaşık 60 mezar taşı metninden rastgele birini seçip okumaya baÅŸlayalım:



Saîd-i Mevlevî döne döne azm etti ukbâya

Bulunmazdı nazîriâh kim dergâh-ı dünyâda


Nedîm olmuştu evvel sânîsi yok yektâ-edâ çok yıl

Liyâkatle üçüncü Şeh Selim-i dâd-mu'tâda


Hele cennet-mekân MahmûdHân'a bulduğu mazmun

Lâtîfe söylerim zanneyleme gelmezdi ta'dada


Usûleâşina neyzendi tebdîl-i makâmetdi

Sezâ hicriyle nây-ı ehl-i mutrıb gelse feryâda


Azîzmu'tekid hem müntesib bir pîr idi merhum

Şefî-i cürmü olsun Hak erenler rûz-ı ferdâda


Güher-pâşmünâcât evvel yazıp târîhiniSafvet

Saîd olsun musâhib Hazret-i Molla'ya Me'vâ'da

1272 fî 27 Ca (Cemaziyelevvel) 4 Şubat 1856


18-19. yüzyıllarda yaşayan Hayalî Said Efendi'ye dair başta devrin kaynakları ve arşiv vesikaları olmak üzere pek çok bilgiye sahibiz. Ancak bugün için elimizde sadece Eyüp Bahariye'deki mezar taşı kitabesi olsaydı acaba meşrebine, mesleğine, tabiatına ve becerilerine dair neler öğrenebilirdik?

Mezarda ilk dikkatimizi çeken husus, baş taşının üstündeki festir. II. Mahmud devrinde resmî başlık olarak kabul edilen bu serpuş bize Said Efendi'nin bir devlet memuru olduğu bilgisini daha ilk bakışta veriyor.Gövdesindeki kabartma Mevlevî sikkesiyle Said Efendi'nin mensup olduğu tarikat hakkında da malumat sahibi oluyoruz. Bir imparatorluk tarikatı olarak II. Bayezid döneminde tam anlamıyla şehrin gündelik hayatına dahil olan Mevlevîlik Osmanlı estetik dünyasının şekillenmesine büyük katkı sağlamış. Merhum da Beşiktaş Mevlevihanesi'neintisaplı olup Şeyh Yusuf Dede'den sikke de giymiştir.

Bir ölüm ayeti ve “Ya Hazret-i Mevlânâ Celâleddîn-i Rûmî”den sonra baÅŸlayan manzum kitabenin ilk beytinde Mevlevî Said'in “döne döne” ahirete göçtüğünü öğreniyoruz. “Döne döne” ikilemesiyle Mevlevî ayin-i ÅŸerifi olan sema'a atıf yapan ÅŸair, merhumun tarikatını vurguluyor. Ayrıca “yükselen” manasına gelen “Saîd”ile, “yola çıkmak, yola koyulmak” anlamlarına gelen “azm etmek” fiilini birlikte düşündüğümüzde merhumunukbaya “uçtuÄŸu” imajı derhal zihnimizde uyanıyor. Semada bir nevi uruc, yani manevî bir yükselmedir.
 

MISRALARDA GÄ°ZLENEN ANLAMLAR
III. Selim'in nedimi ÅŸeklinde zikredilen Said Efendi'nin yaptığı iÅŸi de öğreniyoruz. Åžiir ve ÅŸarkı söyleyerek padiÅŸahın hoşça vakit geçirmesini saÄŸlayan sohbet arkadaşı ÅŸekline tanımlayabileceÄŸimiz nedimlikte “evvel sanisi” yoktur, eÅŸsiz bir konuma sahiptir. Burada “evvel” ve “sani” ile saraydaki hiyerarÅŸik yapıya da iÅŸaret ediliyor. “Yekta-eda” ile yine merhumun “tekliÄŸi” vurgulanırken eda'nın Said Efendi'nin de ilgilendiÄŸi hat ve musikîdeuslûp anlamına geldiÄŸini hatırlatalım.

Üçüncü beyitte II. Mahmud'ada musahiblik yaptığını öğreniyoruz.Nüktedanlığı ve hazırcevaplığıyla padiÅŸah meclislerinin vazgeçilmez adamı olan Said Efendi'den 19. yüzyıl Osmanlı saray hayatının önemli kaynaklarından Letâif-i Vekâyi-i Enderûniyye'de “musahibân-ı hoÅŸ sohbet” diye bahsediliyor. Bu arada III. Selim'in Mevlevî olduÄŸunu, II. Mahmud'un da bu tarikati desteklediÄŸini söyleyelim.

Mazmun kelimesi aslen “ince söz, espri” manasına geldiÄŸindensayısız latifesiyle Sultan'ı memnun ettiÄŸini öğrendiÄŸimiz merhumunbu “latife-gû” vasfını “Latife söylerim zannetme”, yani ÅŸaka deÄŸil, gerçek, diyerek vurguluyor.

Merhumu, bir musiki terimi olarak “ölçülerin belli amaçlarla kalıplaÅŸtırılmış ÅŸekli” demek olan usûl'e aÅŸina, yani bu iÅŸte usta, bir neyzen olarak vasıflandıran ÅŸair, “tebdil-i makam” tamlamasıyla da ÅŸairin hem bu dünyadan ahirete göçtüğünü, yani mekân deÄŸiÅŸtirdiÄŸini, hem de musikîdeki makam deÄŸiÅŸikliÄŸini iÅŸaret eder. Zira bir sonra mısrada ondan ayrılığın acısıyla mutrıb ehlinin neyinin feryadu figân etmesini layık bulur.

Usûl, neyzen, tebdil-i makam, nây, mutrib gibi musiki terimlerinin bir beytin içinde ustaca kullanılması, bizedevrin kaynaklarında önemli neyzenler arasında adı geçen Efendi'nin bir hususiyetini haber verir.

BeÅŸinci beytin başındaki “Aziz” hitabı hem ziyaretçiler hem de merhumun kendisi için kullanılmış. Mu'tekid(baÄŸlanmış) ve müntesib (mensup, intisaplı) kelimeleriyle yine MevlevîliÄŸine atıf yapılmış. Ä°kinci mısrada baÅŸta Mevlana olmak üzere Mevlevî büyüklerinden merhuma ÅŸefaatçi olması istenirken ilk mısradaki “pîr” kelimesi yaÅŸlı manasına gelmesinin yanında Hz. Mevlana'nın unvanlarından biri olan “Hz. Pîr”i çaÄŸrıştıracak ÅŸekilde kullanılmış. Rûz-ı ferdâ (yarınki gün) ile de mahÅŸer gününün kastedildiÄŸi açık.

Şair(Safvet), adını zikrettiği ve merhumun vefat tarihini ebced hesabıyla verdiği son beyitte Said Efendi'nin Me'va cennetinde Hazret-i Mevlana'ya musahib olması için dua etmektedir.
 

CENNET MÄ° CEHENNEM MÄ°?
Osmanlı sosyal tarihiyle ilgili kıymetli çalışmalara imza atan Ekrem Işın, Osmanlı kültüründeki semboller dünyasını deşifre ettiği bir yazısını şöyle noktalıyordu:

“Osmanlı kültürü, sembollerin diliyle konuÅŸur. Bu dili çözüp layıkıyla anlayanlar için bu medeniyetin insan ruhuna nakÅŸettiÄŸi hazine tam bir cennet; kulakları sağır, gözleri kör ve dilleri kekeme olanlar için ise tam bir cehennemdir.”

Biz kendi cehennemimizi hazırladığımız yetmezmiş gibi, bir de ona kendi ellerimizle odun taşımışız. Ümidimiz o ki, bir mezar taşı kitabesinde yer alan şu dua makbul ola:

“Bize bir Fatiha ihsan eden bulur cenneti.”