Türkiye tarihinden silinmeyen kara leke: 27 Mayıs darbesi

CHP diktasına karşı “Yeter söz milletin” sloganıyla, milletin rekor reyiyle iÅŸbaşına gelen Adnan Menderes, 27 Mayıs kanlı darbesinde diktatörlük ve yolsuzluk yaftasıyla ipe götürülen ilk baÅŸbakan oldu. Darbeciler ise Türkiye siyasi tarihine silinmeyecek kara bir leke sürdü.

27 Mayıs Darbesi, 1950’de iktidara gelen Demokrat Parti’nin (DP) Türkiye’yi gitgide bir baskı rejimine ve kardeÅŸ kavgasına götürdüğü gerekçesi ile Türk Silahlı Kuvvetleri içerisindeki bir grup subayın 27 Mayıs 1960 sabahı ülke yönetimine tamamıyla el koyması sonucu gerçekleÅŸen darbedir.

1950’den itibaren seçimleri düzenli olarak kazanan DP, 10 yıl boyunca iktidarda kaldı. Bu süreçte, erken seçim ve yoÄŸun muhalefete raÄŸmen, Adnan Menderes’in BaÅŸbakanlığı’nda kurulan son hükümet; 27 Mayıs 1960’ta ordunun yönetime el koymasıyla devrildi.

1961’de, Yassıada’da kurulan askeri mahkemede yargılanan Menderes, Zorlu ve Polatkan idam edildi. Menderes’in yönetimindeki DP’nin iktidarı sırasında 1955’te gerçekleÅŸen, 6-7 Eylül olayları da yaÅŸandı. 27 Mayıs sabahı gerçekleÅŸen darbenin kısa kronolojisi:

1 MAYIS’TA SOKAÄžA ÇIKMA YASAÄžI

1 Mayıs’taki sokaÄŸa çıkma yasağı nedeniyle evlerinde kalan Ä°stanbullara raÄŸmen, dışarıda iki protesto gösterisi düzenlendi. BaÅŸbakan Menderes, radyodan bir açıklama yaparak “Memleketimiz ne bir ihtilal karşısındadır, ne de ihtilalin sözde haklı sebepleri bu ülkede mevcuttur” dedi. Bunalımın aşılması için cumhurbaÅŸkanının istifasını isteyen Kara Kuvvetleri Komutanı Orgeneral Cemal Gürsel’e iki ay zorunlu izin verildi ve izin sonunda emekliye ayrılacağı bildirildi.
5 Mayıs’ta Ankara Kızılay Meydanı’nda üniversite gençliÄŸi büyük bir protesto gösterisi düzenledi. Göstericilere hitap etmek isteyen Menderes itilip kakıldı.

İSMET İNÖNÜ DARBE ÇAĞRISI YAPTI

6 Mayıs’ta Ä°smet Ä°nönü NATO ülkeleri gazetecileriyle bir basın toplantısı düzenledi ve serbest seçimle iktidarın deÄŸiÅŸmesini istedi. Bu sırada gezilerine devam eden Adnan Menderes 15 Mayıs’ta Ä°zmir’de, 17 Mayıs’ta Manisa’da konuÅŸtu.

21 Mayıs’ta Harp Okulu öğrencileri sessiz bir yürüyüş gerçekleÅŸtirdi. Bunun üzerine, Menderes, Yunanistan gezisini iptal etti.
22 Mayıs’ta Ankara Sıkıyönetim Komutanlığı haberleÅŸmeye sansür koydu. Gece 20:00’den sabah 05:00’e kadar sokaÄŸa çıkma yasağı ilan edildi.
24 Mayıs günü muhalefet Meclis’i terk etti ve Meclis’te konuÅŸmalar yasaklandı.
Ãœlkenin içinde bulunduÄŸu durumu açıklamak için yurt genelinde gezilere çıkan Menderes, 25 Mayıs’ta EskiÅŸehir’de bir açıklama yaptı. Tahkikat Komisyonu’nun üç ay sürecek çalışmasını kısa sürede bitireceÄŸini belirtti. Tahkikat Komisyonu, Nisan 1960’da oluÅŸturuldu ve Mecliste Ä°smet Ä°nönü’nün kuvvetli tepkisiyle karşılaÅŸtı.

GENELKURMAY BAÅžKANI SORGULANDI

Komisyon üyeleri, askeri adli amirler ile sorgu ve sulh hakimlerine verilen yetkilerin tamamına sahip olarak, soruÅŸturmanın yürütülmesi için her türlü yayını yasaklama hakkına sahipti. SoruÅŸturmaya itiraz edenlerin hapis cezasıyla cezalandırılmasını öngören komisyon, Menderes’in çalışmalarını erken bitireceÄŸini açıkladığı komisyon. (Aynı komisyon üyeleri, darbe sonrası Bakanlar kurulu üyeleriyle birlikte Harp Okulu’na götürüldü. Genelkurmay BaÅŸkanı Rüştü Erdelhun da gözetim alındı.)
27 Mayıs günü Menderes Kütahya yolunda tutuklandı ve Ankara’ya getirildi.

ORDU YÖNETİME EL KOYDU

27 Mayıs saat 04:36’da Ankara Radyosu’ndan yapılan bir anonsla ordunun yönetime el koyduÄŸu bildirildi. BaÅŸlangıçta kısa bir süre belirsizlik olsa da, bir süre sonra ihtilalcilerin Ä°stanbul ve Ankara’da yönetime el koydukları anlaşıldı.

CumhurbaÅŸkanı Celal Bayar ve o sırada EskiÅŸehir’den Kütahya’ya geçen BaÅŸbakan Menderes gözaltına alındı. GiriÅŸimin lideri ilan edilen Orgeneral Cemal Gürsel, saat 16:00’da radyoya bir açıklamada daha bulundu ve ihtilal süresince Meclis yerine yasama organı ÅŸeklinde çalışması için kurulan Milli Birlik Komitesi’nin üyelerini açıkladı. Yeni bir anayasa hazırlanması istedi.

28 Mayıs’ta Milli Birlik Hükümeti kuruldu.
30 Mayıs’ta İçiÅŸleri Bakanı Namık Gedik intihar etti.

YASSIADA DURUÅžMALARI

Ekim 1960’ta baÅŸlayan Yassıada duruÅŸmalarında, Demokrat Parti yöneticileri yargılanmaya baÅŸladı. 14 Ekim’de gerçekleÅŸen ilk davada konuÅŸan Adnan Menderes’in ardından öğleden sonra gerçekleÅŸen celsede konuÅŸan eski CumhurbaÅŸkanı Celal Bayar, Afganistan kralının kendisine görevi sırasında hediye ettiÄŸi Afgan tazısını bin liraya bir iktisadi devlet teÅŸebbüsüne neden sattığını açıkladı.

Sebep olarak “çeÅŸme yaptırmasını” gösteren Bayar’ın davası, Anayasay’ı ihlal davasına baÄŸlandı. Bayar ayrıca, KurtuluÅŸ Savaşı’ndan kaçmak ve Ä°stanbul’daki 6-7 Eylül olaylarından sorumlu tutularak, DışiÅŸleri Bakanı Fuat Köprülü ve eski Ä°stanbul Valisi Fahrettin Kerim Gökay’la birlikte yargılandı. Gizli yapılmasına karar verilen bu dava sonunda ilk celse tamamlandı.

31 Ekim’deki duruÅŸma “bebek davası”yla baÅŸladı. Eski baÅŸbakan Menderes’in soprano Aynur Aydan’la olan iliÅŸkisinden doÄŸan gayri meÅŸru bebeÄŸin, doÄŸumdan hemen sonra ölümüyle ilgili olan davada, doktorlar çocuÄŸun erken doÄŸduÄŸu için yaÅŸayamadığını belirtti. Davalar sürerken Milli Birlik komitesi tasfiye edildi ve Ä°kinci Gürsel Hükümeti kuruldu.

Ä°DAM KARARLARI

Bu sırada Yassıada duruÅŸmalarına, Cumhuriyet Halk Partisi (CHP) Genel BaÅŸkanı Ä°nönü’ye Topkapı olayları sırasında düzenlenen suikast giriÅŸimi davasıyla devam edildi. Dava sonunda, anayasa ihlaliyle suçlanan Celal Bayar ve Adnan Menderes’in de aralarında bulunduÄŸu 15 kiÅŸinin idamı istendi. DuruÅŸmalar sırasında kalp krizi geçiren Lütfi Kırdar öldü.

14 Ekim 1960’ta baÅŸlayan Yassıada davaları, 15 Eylül 1961’de karara baÄŸlandı ve toplam 19 dosyada toplanan davalar anayasayı ihlal davasıyla birleÅŸtirildi. 592 sanıktan 288’i için idam istendi. 15 sanık idam cezası alırken, 31’i müebbetle cezalandırıldı. 418 sanıkta çeÅŸitli cezalara çarptırıldı. Menderes, intihara kalkıştı. Cezaları onaylanan Fatin Rüştü Zorlu ve Hasan Polatkan 16 Eylül günü sabaha karşı idam edildi. 17 Eylül’de, de Adnan Menderes Ä°mralı adasında idam edildi.
Ä°damların ardından, ekim ayında seçimler yapılır ve ordu müdahalesiyle Cemal Gürsel cumhurbaÅŸkanı seçilir. Kasım ayında da, CHP-AP koalisyonu kurulur. Böylelikle on yıl boyunca iktidarda kalan Demokrat Partili Menderes yönetimi, Türkiye tarihinin ilk askeri müdahalesi sayılan 27 Mayıs ihtilaliyle devrilmiÅŸ olur. Ä°dam kararları tarihe, Türkiye demokrasinin bir utancı olarak geçerken, Ä°ngiltere Kraliçesi ve Amerika BirleÅŸik Devletleri (ABD) BaÅŸkanı Kennedy’nin idamları önleme çabaları da sonuçsuz kalır.