9 soruda: Çocukları cinsel istismardan korumak için ne yapmalı?

Türk Psikologlar DerneÄŸi Ä°stanbul Åžubesi baÅŸkanı Doç. Dr. Aslı ÇarkoÄŸlu  yanıtladı.

1- Çocuk istismarı yaygın mıdır?

Yaygınlığı tam olarak tespit etmek zor çünkü hem yetiÅŸkinler hem çocuklar için sorması ve konuÅŸması zor bir konu. İçinde yaÅŸanılan toplum çocukların konuÅŸmasını ve kendilerini ifade etmelerini kısıtlayıcı olduÄŸu ölçüde bu daha da zorlaşıyor. “ÇocuÄŸun dediÄŸine inanılır mı?” şüpheciliÄŸi sorunun çeperini anlamamızı engelliyor.

Ama 2008’de Sosyal Hizmetler Çocuk Esirgeme Kurumu ve UNICEF ortaklığında yapılmış bir araÅŸtırma 7-18 yaÅŸ arasındaki 1,886 çocuk ile yapılan görüşmelerde bu çocukların yüzde 3’ünün son 12 ayda cinsel istismara uÄŸradıklarını göstermiÅŸ, ki bu da çok nadir rastlanan bir durum olmadığına iÅŸaret.

2- Çocuklara yönelik taciz ve tecavüz hangi çevrelerden geliyor?

Çoğunlukla çocuğun tanıdığı ve belirli bir seviyede güvendiği büyüklerden geliyor.

3- Çocuklarda taciz konusunda farkındalık yaratmak için ne öğretilmeli ve bu nasıl ifade edilmeli?

Çocuklara herhangi birisi onlara istemedikleri ÅŸekilde dokunduÄŸunda veya onların kendilerine/baÅŸkalarına dokunması istenildiÄŸinde “hayır” demeyi öğretmeliyiz.

KonuÅŸmaya baÅŸladıkları yaÅŸlarda çocuklara tüm vücut parçalarının adı öğretilirken, göz, kulak, burun gibi “özel bölgeleri”nin de adları öğretilmeli. Bu bölgelerin anatomik olarak düzgün isimlerinin öğretilmesi ve “takma” veya “oyun” isimler kullanılmaması çocuÄŸun bir sorun yaÅŸadığında yardım istediÄŸi yetiÅŸkinlerle doÄŸru anlaÅŸabilmesi için önemli. Takma isimlerle konuÅŸan bir çocuÄŸun neden bahsettiÄŸi öğretmen veya polis gibi onu yeterince tanımayan yetiÅŸkinlerce anlaşılmayabilir.

Herkesin olduÄŸu gibi onların da bazı “özel” vücut bölgeleri olduÄŸu, bu bölgelerin adlarının ne olduÄŸu, buralara kimlerin ne ÅŸartlarla nasıl dokunabileceÄŸi anlatılmalı ve bu sınırları korumaları için yüreklendirilmeliler.

4- Kaç yaşından itibaren öğretmeye başlamalılar? Çocuklara ne söylenmeli?

OlabildiÄŸince erken çünkü her yaÅŸta çocuk istismar maÄŸduru olabilir. KonuÅŸmaya ve isteklerini anlatmaya baÅŸladıkları 2 yaşı civarı vücut parçalarının isimleri öğretilerek güvenmedikleri, istemedikleri zaman özel bölgelerine dokunulunca “hayır” demeleri öğretilmeli.

Güvenli, tehlikeli gibi kavramları anlamaya baÅŸladıkları yaÅŸlarda konu “vücut güvenliÄŸi” üzerinden basit ve somut cümlelerle anlatılabilir. ÖrneÄŸin: “Seninle vücudunun güvenliÄŸi hakkında kısa bir konuÅŸalım istiyorum. Hepimizdeki gibi senin de vücudunda bazı özel bölgelerin var. Bunlar iç çamaşırlarının kapattığı yerlerin. Buralarına güvenmediÄŸin kiÅŸilerin dokunmasına hayır diyebilirsin, sana kızmayız. Bazen bazı yetiÅŸkinler, ki bunlar tanıdığın, sevdiÄŸin büyüklerin de olabilir, bu güven kurallarını bilmeden sana dokunabilirler ve bu seni rahatsız, üzgün veya garip hissettirebilir. Böyle bir ÅŸey olduÄŸunda “hayır, dokunma” de. Sonra da gel bunu bana -veya çocuÄŸun güvenli yetiÅŸkini kim olacak ise ona- anlat, olur mu? Böylece biz hem seni koruyabiliriz hem de o yetiÅŸkine güvenlik kurallarını söyleyebiliriz.”

Burada çocuğu korkutmamak, olan bir olayı anlattığında birilerinin cezalanmasına sebep olacağını düşündürtmemek önemli. Çünkü maalesef çoğu zaman istismarın kaynağı çocukların tanıdığı ve sevdikleri yetişkinler arasından çıkıyor ve çocuklar konuşarak onlara zarar vermekten korkuyor veya çekinebiliyorlar.

5- Çocuklar ve yetişkinler arasındaki fiziksel temasta kurallar neler?

Ebeveynlerin de çocuklarının vücut sınırlarına her zaman saygılı davranması önemli. Çocuğa sormadan veya onun itirazına aldırmadan istediğimiz gibi çocuklara dokunmamalıyız. Çocuk istemese de öpmek, sarılmak, mıncıklamak, gıdıklamak, okşamak gibi... Bu dokunuşlar hiçbir istismar içermese de çocuğa kendi vücudu üzerinde etkisi ve hükmü olmadığını öğretir ve çocuk istismara kırılgan olur. Bugün kafasını okşayan yarın özel bölgelerini okşadığında çocuk ona hayır deme, karşı koyma, kendini savunma gücünü kaybeder.

Ayrıca böyle bir olay olduğunda gidip konuşabilecekleri, onları susturmayacak ve onları istismarcıdan koruyacağına güvendikleri bir yetişkin olduğunu bilmeliler. Böyle bir olayı anlatırlarsa cezalandırılmayacaklarını, onların sözüne güvenileceğini onlara anlatmak önemli. Bir çocuk için böylesi bir olaya maruz kalmaktan sonraki en kötü şey yaşadığı kötülüğü anlattığında kimsenin onu dinlememesi, ciddiye almaması ve savunmamasıdır.

6- Çocuğun taciz veya tecavüze maruz kaldığının ipucunu verebilecek olan davranışlar neler?

Tüm sayacaklarım genelde aniden ve başka bir açıklama olmaksızın (hastalık, ailede sorun-boşanma, taşınma, ölüm vb) ortaya çıkarsa dikkatli olmak gerekli. Ayrıca bunlardan biri değil birkaçının birden gözlenmesi gerekir:

• ÇocuÄŸun normalinin dışında içe kapanıklık veya huysuzluk
• Geceleri uyku sorunları, kabuslar
• Yaşının gerisinde bazı davranışlara dönüş (tuvalet eÄŸitimli bir çocuÄŸun yatak ıslatması gibi)
• Öfke patlamaları
• Bazı mekan veya kiÅŸilerden ani korku/çekinme
• Yemede deÄŸiÅŸim (azaltma veya çoÄŸaltma)
• Cinsel organlar hakkında yaşının ötesinde ani bilgi veya tanım artışı (yeni argo kelimeler gibi)
• Oyuncakları ile oynarken yaşının ötesinde bilgide cinsel hareketler ile oynaması
• Kendine zarar verme davranışları (kesme, saç yolma, v.b.)
• Evden/okuldan kaçma

7- Fiziksel belirtiler neler olabilir?

• Genital bölge, anus veya ağız çevresinde aÄŸrı, renk deÄŸiÅŸimi (çürüme gibi) veya kanama
• Tuvalet yaparken aÄŸrı (birden çok defa)
• Tuvalet eÄŸitimi ile alakasız alta kaçırma

8- Karaman'daki örnekte çocuklar ailelerinden uzakta kalıyor. Bu durumda aileler nasıl önlemler alabilir? Çocuklarıyla nasıl iletişim kurmalı ki, günlük hayatta gözlemleyemeyeceği bu durumu anlayabilsin?

Bu ailelerin çocuklarını evden göndermeden önce yukarıda örneÄŸini verdiÄŸim gibi bir konuÅŸmayı yaÅŸa uygun detayda yapmaları çok önemli. Karaman’daki örnekte çocuklar 10’lu yaÅŸlarda yani “özel bölgeler” ve “rahatsızlık verici dokunuÅŸ” kavramlarını rahatlıkla anlayacak yaÅŸlardalar. Burada sorun çocukların olayın uygunsuzluÄŸunu kavraması deÄŸil, bu konuyu bir yetiÅŸkine anlattıklarında çocukların anlatılarına güvenileceÄŸini bilmemeleri, buna güvenmemeleri ya da güvenememeleri. Çocuklar böylesi bir olayı anlattıklarında kendilerinin cezalandırılmayacaklarını bilmeli, onlara kızılmayacağına güvenmeliler ki bu da çocuÄŸa açıkça anlatılıp söylenirse ancak olur.

Ayrıca ailesinden uzakta yaşayan çocukların aileleri ile iletişim kanallarının açık, iletişimin sık ve sorunsuz olması gerekli. Yani çocuk veya ebeveyn rahatça birbirlerini arayabilmeli, özel konuşmalar yapabilecekleri bir ortam onlara sağlanmalı. Ebeveynlere çocuklarını sıkça ziyaret etme imkanları sağlanmalıdır.

9- Ebeveynler çocuklarına yönelik bir taciz veya tecavüzden şüphelenirse ne yapmalı?

İlk olarak çocukları ile sakin ve güvenli bir ortamda onları korkutmadan konuşabilirler. Sakince onlara son günlerde hoşlarına gitmeyen şekilde dokunan veya hoşlarına gitmeyen şeyler yapmaya zorlayan birileri olup olmadığı sorulabilir. Konuşmayı kendiniz sakinliğinizi koruyarak yapamayacağınızı düşünüyorsanız bir ruh sağlığı profesyonelinden (psikolog veya psikiyatrist) yardım alabilirsiniz. Çocuğun ilk açıklamasına verilen tepki çok önemlidir:

• Çocuk sakin bir ÅŸekilde; panik olmadan, telaÅŸa vermeden, sinirlenmeden dinlenmeli,
• ÇocuÄŸa inanılmalı, kendisine olanların onun suçu olmadığı anlatılmalı. Bu gibi olayları söylemek çocuklar için hiç kolay olmaz. Olanları anlatırlarsa:
• Ä°stismarcılarının onlara zarar vereceÄŸinden
• Ebeveynlerini üzüp kızdıracaklarından
• Ailelerinin kaosa itilip dağılacağından (özellikle de tacizci aile üyesi ise)
• Ailelerinden koparılacaklarından korkarlar

Çocuk, tacizcinin ona tekrar zarara vermesi ihtimaline karşı korunmalıdır.

Bu noktada adli makamlarla iletişime geçmek gerekir. Çocuğun olası tıbbi sorunlarının tedavisi için tıbbi yardım alınırken bir ruh sağlığı profesyoneli ile iletişime geçerek mağdur çocuğun değerlendirilmesini ve gerekli görülen desteği almasını sağlamak önemlidir. Unutulmaması önemli olan nokta şudur: üstü kapatılarak veya olmamış gibi yaparak çocukların böylesi ciddi bir olayın üstesinden gelmesini beklemek yarardan çok zarar verecektir. Susmak veya susturmak yaraları derinleştirirken konuşmanın iyileştirici olduğunu ve çocuk istismarı konusunda yetkin psikoterapist desteğinin iyileşmeyi hızlandırıcı olduğunu biliyoruz.

-Olayın açığa çıkması sonrasında çocuğa adli süreçler konusunda bilgilendirme yapmak gerekir. Ona nasıl bir süreç yaşanacağını önden basitçe anlatmak süreci daha az sorunlu yaşamasına yardımcı olacaktır.

-Çocuğun ailesi tarafından sevilmeye devam edildiğinin hatırlatılması, olanların onun suçu olmadığı ve ailesinin onu sevmeye devam ettiğinin çocuğa açıkça söylenmesi iyileşmenin başlaması için son derece önemlidir.