Çerkesler nasıl müslüman oldu?

Kafkasya ve sonrasında Türkiye’nin kadim halklarından Ã‡erkeslerle yüzyıllardır iç içe yaşıyoruz. Onlarla komÅŸu, dost, yoldaÅŸ olduk. Beraber savaÅŸtık, sevindik ve de üzüldük. Velhasıl onlar biz oldu, biz de onlar...

Peki Çerkesleri ne kadar tanıyoruz? Onların kültürlerinden, ne zaman Müslüman olduklarından, ne yaptıklarından haberdar mıyız? Ä°nandığımız kitapta geçen ayette “Ey insanlar! Şüphe yok ki, biz sizi bir erkek ve bir diÅŸiden yarattık ve birbirinizi tanımanız için sizi boylara ve kabilelere ayırdık. Allah katında en deÄŸerli olanınız, O’na karşı gelmekten en çok sakınanınızdır.” buyuruluyor.

Elbette bu yazıda bir tefsir yapacak değiliz, fakat ayetler üzerine düşünmekten de korkmamamız gerekiyor. Allah bizi farklılıklarımız ve benzerliklerimizle yaratmış ve tanışmamızı buyurmuşlar.

Biz de bu yazıda Çerkesleri tanıyacağız, özellikle onların Müslümanlaşma-İslamlaşma serüvenini ele alacağız. Türklerin Müslümanlaşması üzerine bolca kaynak olmasına rağmen, Çerkeslerin Müslümanlaşması üzerine yazılmış çok az eser mevcut.

Bunların en önemlilerinden bir tanesi de konu hakkında uzman Mustafa Özsaray’ın “Çerkeslerin Ä°slamlaÅŸması” isimli Ä°z Yayıncılık’tan çıkan çalışmasıdır. Kitap ilk olarak bir yüksek lisans tezi olarak yazılmış, daha sonrasında ise basılı son halini almıştır.

Çerkesler arasında sapkın insanların filiz verip yayılması oldukça güçtü

Çerkesler İslam ile tanışmadan önce neredeyse bütün kadim topluluklar gibi pagan inançlara inanıyorlardı. Bu inanç sisteminde öldükten sonra dirilme, ceza ve mükafat gibi fıtri-pagan inancına dair numuneler vardı.

Çerkesler Müslüman olmadan önce Ä°slam’a yakın deÄŸerleri içselleÅŸtirmiÅŸ bir milletti. Onlar yapılmaması gereken ÅŸeyleri “ayıp” olarak nitelendirip bu tarz davranışlardan oldukça kaçınmışlardı. Ä°slam’ın “günah” olarak yapılmaması gerektiÄŸini emrettiÄŸi birçok davranış, halihazırda henüz Müslüman olmamış Çerkeslerde “ayıp” olarak görüldüğü için zaten yapılmıyordu. Onlar “khabze” adını verdikleri gelenek ve görenekleriyle bireyin ve toplumun güvenli ve huzur içerisinde yaÅŸamasını temin eden önemli bir kurallar bütünü oluÅŸturmuÅŸlardı.

YaÅŸlılara saygıları Müslümanlarla olan diÄŸer bir ortak noktalarıydı. “Thamade”ler (tanrı adamı-yaÅŸlı önder) yüzlerce yılda oluÅŸan etik ilkelerle toplumsal düzeni saÄŸlayan, sözü geçen önemli insanlardı. Çerkeslerin bol kurallı ve ritüelli yaÅŸamlarında sapkın insanların filiz verip yayılması oldukça güçtü.

Çerkeslerin İslam'la tanışması

Çerkesler pagan inançlardan sonra, neredeyse bütün toplumlarda görüldüğü gibi Ä°brahimi dinlerle karşılaÅŸtılar. Hazar Yahudileri ve Bizans Hıristiyanlarının Çerkesya’da egemen olup dinlerini yayma çabalarına raÄŸmen, bu dinler Çerkeslerin çoÄŸunluÄŸu tarafından kabul görmemiÅŸ, böylece gelecekte Ä°slamlaÅŸmanın önü açılmıştır.

Hz. Ömer döneminden itibaren Arap Müslümanların fetihleriyle DoÄŸu Kafkasya zaten MüslümanlaÅŸmıştı. Ancak Çerkeslerin bulunduÄŸu Batı Kafkasya’ya yönelik bir fetih gerçekleÅŸmemiÅŸ, buraya sadece Arap tüccarlar uÄŸramışlardı. Çerkeslerin ilk Ä°slamlaÅŸma serüveni bu tüccarlar vesilesiyle baÅŸlamış olmalıdır.

Hakimiyeti altında Kafkasya da olan Altınorda devletinin lideri Berke Han Müslüman olunca Çerkeslerin Ä°slamlaÅŸması yavaÅŸ dahi olsa devam eder. Ayrıca yöneticileri Çerkes asıllı Memlükler kendi memleketlerini unutmamışlar, oraları MüslümanlaÅŸtırmak için elçiler göndermiÅŸler, Ä°slam böylece yayılmasını sürdürmüştür.

Kırımlıların Çerkeslerle çok yönlü iliÅŸkileri de sonuç verir, Ä°slam'ın bölgede yayılmasını artırır. Osmanlı devleti ise Çerkeslerin Ä°slamlaÅŸma serüvenini büyük ölçüde tamamlar. Çerkesler her ne kadar Ä°slam’a girmiÅŸse dahi onların gönülden Müslüman olmaları 1779 yılında Osmanlı tarafından Çerkesya’ya yönetici-komutan olarak gönderilen Ferah Ali PaÅŸa’nın halkla oldukça iyi iliÅŸkiler kurmasıyla gerçekleÅŸir.

1810 yılında Osmanlı paÅŸası Hasan PaÅŸa’nın Çerkes sülalelerinden aldığı ahitnameler ile Ä°slam Kafkasya-Çerkesya’nın resmi dini haline gelip bölgede ÅŸeriat uygulanmaya baÅŸlamıştır. Böylece Rusya’nın Kafkasya’daki iÅŸgallerine karşı Kafkas halklarının -bütün imkansızlıklarına raÄŸmen- yıllarca Ä°slam ve Müslümanlık ile direniÅŸ ruhlarını ayakta tuttuklarını görürüz.

Türkiye bölgedeki kardeşleriyle daha çok ilgilenmeli

Müslüman olan toplumlar Müslüman olmadan önceki inançlarını tamamen terk edip hiçbir zaman sıfırdan yeni bir dine inanmamışlardır. Milletler genel olarak hayatın içerisinde kültürlerini oluşturan dini inançlarını değiştirerek yaşatmışlardır. Çerkesler de diğer milletlerden beri değillerdi. Onlar da kültürlerinden iyi olan hasletleri şehir hayatının egemen olmaya başlamasına kadar büyük ölçüde devam ettirdiler.

1864 yılında Rusya’nın Kafkas direniÅŸini kırması sonrasında Osmanlı coÄŸrafyasının birçok bölgesine sürgün edilen Çerkesler günümüze deÄŸin dinlerini korudular. Fakat Kafkasya’da kalan diÄŸerleri SSCB zamanında dinden oldukça uzak kaldı. Dini hayat orada adeta sıfırlandı.

1990’lardan sonra Ä°slam, Çerkesler ve Kafkasya’da yeniden filiz vermeye baÅŸladı. Ancak Türkiye devleti ve Müslümanlarının gerek tarihi gerek kültürel birliktelikleri dolayısıyla oradaki kardeÅŸleriyle ilgilenmeleri gerektiÄŸini belirtmeliyiz. Zira diÄŸer Åžii ve Vahhabi anlayışlar bölgede halk arasında problem çıkarıyor.

Günümüzde hâlâ birçok özgün özelliÄŸi olan Çerkesler ve diÄŸer Kafkas halkları Ä°slam ve Müslümanlıktan ayrı düşünülemeyecek ve anlaşılamayacak milletler. Bu bakımdan onların ve diÄŸer milletlerin Ä°slamlaÅŸma serüveni oldukça mühimdir. EÄŸer Çerkeslere, Kafkasya’ya veyahut farklı bölgelere dönük planlarımız varsa ilk önce araÅŸtırma ve anlamaya dönük çalışmalar yapmamız gerekiyor. Mustafa Özsaray’ın “Çerkeslerin Ä°slamlaÅŸması” isimli çalışması bu bakımdan oldukça önemli.

Yusuf Tunçbilek