Menfaat gereği cehalet yaymayı inceleyen bilim; AGNOTOLOJİ

1979’da sigara ve tütün ÅŸirketlerinin kullandığı gizli bir talimat gün yüzüne çıkmıştı. 1969’da Brown & Williamson tütün ÅŸirketinin kaleme aldığı Sigara ve SaÄŸlık Önerileri baÅŸlıklı bu yazıda, sigara karşıtı kampanyaların üstesinden gelmek için büyük tütün ÅŸirketlerinin uyguladığı taktiklerden söz ediliyordu.

Buradaki önemli bölümlerden biri sigaranın kitlelere nasıl pazarlanması gerektiÄŸini ele alıyordu: “Genel kamuoyunun kafasındaki olgusal gerçeklerle baÅŸa çıkmanın ve bu konuda ihtilaf yaratmanın en iyi yolu şüphe yaratmaktır.”

Bu bilgilerin ortaya çıkması üzerine Stanford Ãœniversitesi’nden bilim tarihçisi Robert Proctor tütün ÅŸirketlerinin uygulamaları ve sigara içmenin kansere yol açıp açmadığı konusunda kafa karışıklığı yaratma giriÅŸimlerini araÅŸtırmaya baÅŸladı.

Proctor, tütün sanayisinin, tüketicilerin sigaranın zararlarını öğrenmesini istemediğini ve sigara içmenin sağlık üzerindeki zararlı etkileri konusundaki gerçekleri bulandırmak için milyarlar harcadıklarını ortaya koydu.

Bilgisizlik bilimi

Proctor, kasıtlı olarak cehalet yayma konusunun incelenmesini agnotoloji olarak adlandırdı. Yani agnotoloji, bilgisizlik bilimi demek.

Neoklasik Yunanca’da agnosis ‘bilgisizlik’, ontoloji ise varlık felsefesi anlamına geliyor. Agnotoloji de ya bir ürünü satmak ya da çıkar elde etmek için kasıtlı olarak kafa karışıklığı ve yalan bilgi yaymanın incelenmesi oluyor.

“Güçlü sanayilerin kendi ürünlerini satmak için bilgisizliÄŸi nasıl teÅŸvik edebileceÄŸini araÅŸtırıyordum. Bilgisizlik güç saÄŸlar ve agnotoloji de kasıtlı olarak yaratılan cehaletle ilgilenir. Agnotolojiye yoÄŸunlaşınca gizli bilimin gizli dünyasını keÅŸfettim ve tarihçilerin buna daha fazla ilgi göstermesi gerektiÄŸini düşündüm.”

1969 talimatı ve tütün şirketlerinin kullandığı taktikler agnotoloji için ideal örnekler oldu. Proctor cehaletin sadece henüz öğrenilmemiş olanla ilgili olmadığını, aynı zamanda siyasi bir manevra, sizin bilgi sahibi olmanızı istemeyen güçlü kurumlar tarafından yaratılan bir bilgisizlik olduğunu vurguluyor.

Proctor bu alandaki çalışmalarını daha önce yapmış olsa da agnotoloji kelimesini 1995’te Berkeley Ãœniversitesi’nden dil bilimci Iain Boal ile birlikte oluÅŸturdu.

Image copyright

Getty

Dengeleme iddiası

Agnotoloji bugün de Proctor’un sigara ile kanser arasındaki baÄŸlantının gizlenmesini incelediÄŸi dönemdeki kadar önemli.

ÖrneÄŸin ABD’de baÅŸkanlık seçimleri öncesinde, rakipleri, BaÅŸkan Barack Obama’nın milliyeti konusunda bilinçli şüphe yayma çabalarını, Obama 2011’de doÄŸum sertifikasını gösterinceye kadar sürdürmüştü.

BaÅŸka bir olayda da Avustralya’da bazı siyasi yorumcular, ülkenin kredi notunu Yunanistan’a benzetip bilinçli olarak panik yaymaya kalkışmıştı. Oysa kredi derecelendirme kurumlarının iki ülkenin tümüyle farklı olduÄŸunu gösteren notlarını herkesin görmesi mümkündü.

Proctor, bilgisizliğin çoğunlukla dengeli tartışma örtüsü altında yayıldığını belirtiyor. Örneğin iki farklı görüşün her zaman rasyonel bir sonuca ulaşmayacağı fikri yaygındır. Tütün şirketlerinin bilimi kullanarak kendi ürünlerini zararsız gösterme girişiminin ardında da bu yatıyordu. Bugün ise iklim değişikliğini inkar edenler bilimsel verilere karşı aynı yöntemi kullanıyor.

“Böylece bu ‘dengeleme’ yoluyla tütün ÅŸirketleri, ya da bugünkü iklim deÄŸiÅŸikliÄŸi inkarcıları, bu konularda iki farklı görüş olduÄŸu, ‘uzmanların hemfikir olmadığı’ algısını yaratıyor, gerçeÄŸin yanlış bir ÅŸekilde resmedilmesine, yani bilgisizliÄŸe neden oluyor” diyor Proctor.

Yeni cehalet dönemi

Köklü bir cehalet döneminde yaÅŸadığımızı ifade eden Proctor, bilginin ‘eriÅŸilebilir’ olmasının o bilgiye ulaşıldığı anlamına gelmediÄŸini hatırlatıyor.

Proctor, siyasi ve felsefi konularda insanların bilgisinin çoğu zaman inanca, geleneğe ve daha çok propagandaya dayalı olduğunu belirtiyor.

Cehaletin yayılma koşullarını ise şöyle açıklıyor: 1. İnsanlar bir olguyu anlamadığında, 2. Ticari ya da siyasi nitelikli özel çıkar grupları bri konu hakkında kafa karışıklığı yaratmaya çalıştığında.

Proctor ÅŸu örneÄŸi veriyor: “Ä°klim deÄŸiÅŸikliÄŸi konusundaki tartışmada sorun sadece böyle bir olgunun var olup olmadığıyla ilgili deÄŸildir. Tanrının Dünya’yı insan üzerinde yaÅŸasın diye yaratıp yaratmadığı, hükümetin sanayileri düzenleme hakkı olup olmadığı, çevrecilere güç verilip verilmemesi vb. konuları da içerir. Yani sadece olgular deÄŸil, bu olgulardan doÄŸduÄŸu düşünülen daha geniÅŸ konular söz konusudur.”

Kendi sonucunu çıkarmak

BilgisizliÄŸi araÅŸtıran bir baÅŸka akademisyen Cornell Ãœniversitesi’nden David Dunning. Dunning, bilgisizliÄŸin yayılmasında internetin rolüne vurgu yapıyor. Burada herkes kendi başına uzman kesilir ve kasıtlı olarak cehalet yaymak isteyen güçlü çıkar gruplarının avı haline gelebilir.

Ancak Dunning insanların kendi sonuçlarını çıkarma yeteneğini yitirmesinden değil, bunun çok kolay hale gelmesinden yakınıyor ve yanlış algıları düzeltmenin yolunun başkalarına danışmaktan geçtiğini söylüyor.