Ä°slami Epistemoloji Ãœzerine

Åžakir KOCABAÅž

GiriÅŸ

Kur’ân-ı Kerîm üzeri­ne, nazil olduÄŸu dönemden beri bir­Ã§ok yönde araÅŸtırmalar yapılmış ve yapılmaktadır. Kitab'ın edebî ifade, belagat, anlatım ve ifade tutarlılığı (mantıkî tutarlılık), ontolojik tutar­lılık (yani sistematik gözleme daya­nan çeÅŸitli bilimsel bilgilerle en azından büyük ölçüde tutarlı olma­sı), ve hatta bazı matematik özellik­leri açısından birçok araÅŸtırmaya konu olduÄŸunu biliyoruz. Bu araÅŸtırmalara yakında Kitab'ı malumat (enformasyon) teorisi açısından inceleyen çalışma­ların da ekleneceÄŸini söyleyebiliriz. Gerçekten de bu açıdan incelendiÄŸinde Kur’an hakkında ilk göze çarpan özellik, onun ihtiva ettiÄŸi kelimelerin çeÅŸit­liliÄŸi ve sayısı bakımından hacmine göre -içindeki ifade tekrarlarına raÄŸmen- son derece fazla bilgi ihtiva etmesidir. Daha da dikkat çekici olan husus, Kitab'ın ihtiva ettiÄŸi bu bilgilerin insan için de son derece önemli türden, ya­ni insanın ölümü ve hayatı ile ilgili bilgiler olmasıdır.

Enformasyon teorisi açısından Kitap özetle: I) hem çok fazla bilgi ihtiva etmektedir, 2) hem de insan için son derece önemli bilgiler ihtiva etmekte­dir. Yeryüzünde bu özelliklere sahip pek az kitap bulunduÄŸunu ve Kur’an'ın da bunlar arasında kıyaslanamayacak kadar üstün bir yere sahip ol­duÄŸunu söyleyebiliriz. Kitap hakkında dikkati çeken en önemli hususlardan biri de ihtiva ettiÄŸi çok fazla bilginin kendi içinde tutarlı olmasıdır. Ä°lk ba­kışta tutarsız gibi görünebilecek ifadelerin bile, dikkatle incelendiÄŸinde son derece hassas bir tutarlılık içinde olduÄŸu görülmektedir. Ancak bu tutarlılı­ÄŸÄ± görebilmek için Kur’an'ın ayetleri içinde yer alan kelimelerin kavramsal olarak birbirlerine nasıl baÄŸlı olduÄŸunu anlayabilmek, yani Kitab'ın kelime­leri arasındaki kavramsal yapıyı anlamak gerekiyor. Bu da bu kelimelerin gra­merlerinin çok dikkatli bir ÅŸekilde araÅŸtırılmasını gerektiriyor.

Öte yandan, böyle bir kitabın sadece çok fazla bilgi ihtiva etmesi, bu bil­gilerin kendi içinde tutarlı olması ve bunların insan için çok önemli bilgiler olması yeterli deÄŸildir. Onun ihtiva ettiÄŸi bilgilerin, aynı zamanda gerçeklik ile sıkı ve doÄŸru bir baÄŸlantı içinde olması, yani ifade ettiÄŸi her noktada gerçeklikle çalışıyor olması gerekmektedir. Ä°ÅŸte Kur’ân-ı Kerîm'i diÄŸer dinlerin kitaplarından, birtakım ideolojik ve metafizik teorilerden, ÅŸair ve kâhinlerin sözlerinden ayıran özellikler bunlardır.

Dikkat edilirse buraya kadar söylediklerimiz iki önemli kavram etrafında dönmektedir: Bilgi ve gerçeklik. Epistemoloji, bilgiyi tanımlayan, onun kay­nağını ve kategorilerini ve geçerlilik sınırlarım araÅŸtıran felsefî bir teori ola­rak tarif edilmektedir. Bu açıdan bakıldığında “Ä°slâmî epistemoloji” sözü aca­ba ne anlama gelebilir? Bilginin Ä°slâmî tanımından, yine bu açıdan onun kay­nağından, kategorilerinden ve sınırlamalarından bahsetmemiz ne derece ye­rinde olur? Ayrıca buradaki “Ä°slâmî” kelimesinden ne anlamalıyız? Neye gö­re “Ä°slâmî”? Bazı Müslüman düşünürlere göre mi? Kur’an'a göre mi? EÄŸer Kur’an'a göre denecek olursa kimin anladığı ÅŸekilde?

Yine dikkat edilirse, böyle basit gibi görünen bir isim tamlamasının geri­sinde bir yığın kavramsal (=felsefî) problemin yatmakta olduÄŸu görülmekte­dir. Acaba bu kavramsal problemler nereden kaynaklanmaktadır ve bunların içinden nasıl çıkılabilir?

Bilginin Tanımı

Gerek felsefî gerekse nazarî (teorik) konularda düşünürken doÄŸru sonuç­lara ulaÅŸabilmek için her ÅŸeyden önce doÄŸru bir kavram sistemine ihtiyaç var­dır. Buna ilaveten bu kavram sistemi içinde ifade edilmiÅŸ olan güvenilir bir bilgi temeline gerek vardır. DoÄŸru düşünme kuralları bizi ancak doÄŸru kavramlarla ifade edilmiÅŸ bilgi ve veriler üzerine uygulandığında doÄŸru sonuçla­ra ulaÅŸtırabilir. Åžekil 1 bu söylediklerimizi özetlemektedir.

Denilebilir ki, Ä°slam düşüncesinde, yani Ä°slam'ın temel kaynaklarını ve kavram sistemini esas alan düşüncede, bilim felsefesi, zihin felsefesi ve siyasî felsefe açısından en önemli kavramlar hakk(=gerçeklik), ilm (=bilgi), ^cadl (=adalet) ve mîzân (»dinamik denge, nizam) kavramlarıdır. Aslında Ä°slam düşüncesinde batı düşüncesindeki bilim ve zihin felsefeleri ve siyasî felsefe arasında olduÄŸu gibi derin boÅŸluk veya kopukluk yoktur. Batı düşüncesini oluÅŸturan kaynaklar göz önüne alındığında onun Eski Yunan, Roma, Hıristiyanlık ve Ä°slam düşüncelerinin kısmî bir karışımı olduÄŸu görülecektir. Eski Yunan düşünce geleneÄŸi ona soyut düşünmeyi, Roma hukuk kavramlarını, Hıristiyanlık metafizik kavramlarını, Klasik dönem Ä°slam düşüncesi de mate­matik esaslı, deney, gözlem ve ölçmeye dayanan bilimsel araÅŸtırma ve düşün­me yeteneÄŸini kazandırmıştır.

Batı düşüncesinde bu üç felsefi alandaki kopuklukların Batı medeniyetinin bilim-teknoloji ve çevre, insan ve toplum ve insan ve siyaset anlayışları ara­sındaki ciddî tutarsızlıklarda görmek mümkündür. Buna karşı burada hemen ÅŸu tespiti yapmamız gerekiyor: Bu gün halkı Müslüman olan ülkelerdeki bilim, insan ve siyaset iliÅŸkileri (?) Ä°slam düşüncesiyle alakası olmayan, hatta bir sistem bile sayılamayacak olan bir düşüncesizliÄŸin eseridir. 

Ä°slam düşüncesini, Ä°slam'ın temel kaynaklarını ve özellikle de Kur’ân-ı Kerim’i ve onun kavramlar örgüsünü esas alan düşünce olarak tanımlıyoruz. Bu açıdan baktığımızda birbirinden ayrı gibi görünen üç felsefî alanın Ä°slam düşüncesinde birbirinden ayrılmaz baÄŸlarla bütünleÅŸtiÄŸini görüyoruz. Bu söylediklerimizi daha iyi anlayabilmek için emr kavramının gramerine bakma­mız yeterli olacaktır. Ä°slam düşüncesinde bu kavram hem zihin felsefesinin, hem bilim felsefesinin ve hem de siyasî felsefenin temel kavramı olarak karşı­mıza çıkıyor. Aynı ÅŸekilde ‘ilm, ‘akl ve nefs kelimeleri de hem birey (ferd) ve hem de toplum (kavm-ulus) için kullanılabiliyor.

Tekrar Ä°slam düşüncesinde hakk (=gerçeklik), ‘ilm (=bilgi), ‘adi (=adalet) ve mîzân (=dinamik denge, nizam) kavramlarına dönecek olursak, bu dört kavramın birbirine son derece baÄŸlı kavramlar olduÄŸunu söyleyebiliriz. Hat­ta bunların tanımlarını birbirine baÄŸlı olarak yapmamız bile mümkündür. Mesela bilgiyi gerçekliÄŸin ifadesi olarak tanımlayabiliriz. GerçekliÄŸi ise emr kavramına baÄŸlı olarak tanımlamamız mümkündür. Yukarıdaki bilgi tanımı­na göre, gerçekliÄŸi yansıtmayan ifadelere bilgi diyemiyoruz. Buna göre bir ifade doÄŸru ise, yani gerçekliÄŸi yansıtıyor ise bilgidir, aksi halde bilgi deÄŸil­dir. Dikkat edilirse bu tanım, “doÄŸru bilgi” ve “yanlış bilgi” terimlerini an­lamsız kılmaktadır. Nitekim Kur’an'da ilm kelimesinin geçtiÄŸi ayetlerde de doÄŸru bilgi, yanlış bilgi terimlerine yer verilmemektedir. Bunun yerine “bil­gisi var”, “bilgisi yok” ve “bilgisi az” ifadeleri geçmektedir. Bu ifadelerde in­sanların, gerçekliÄŸin ilgili kısımlarım ne derece yeterli kavrayabilmiÅŸ oldukla­rı belirtilmektedir.

GerçekliÄŸin çeÅŸitli soyutluk düzeyleri olduÄŸunu kabul edebiliriz. En somut gerçekler hal ifadeleri ile ifade edilenlerdir. Teorik ve formel ifadeler daha so­yut gerçekleri yansıtırlar. Bir ifadenin soyutluk düzeyi ise onun ilgili olduÄŸu olguların çeÅŸitliliÄŸine ve sayısına baÄŸlıdır.

Gerçeklik ve bilgi arasındaki sosyal iliÅŸki hususunda ÅŸunu söyleyebiliriz: GerçekliÄŸe (=hakka) deÄŸer verilmeyen toplumlarda bilgi barınamaz. Böyle toplumlarda bilgi birikiminin göstergesi olan kütüphaneler ve bilgi merkez­leri geliÅŸemez veya vazife göremez. GerçekliÄŸi ihmal eden, ona deÄŸer verme­yen ve hatta onu örtmeye çalışan toplumlar sonunda ona daha fazla deÄŸer ve­ren toplumlar tarafından yönetilmeye veya yutulmaya mahkûmdurlar.

Öte yandan, bilgili insan veya bilgili toplum olma çabalarının baÅŸarılı ola­bilmesi için mutlaka bilgi ve gerçeklik arasındaki iliÅŸkinin göz önünde bulun­durulması gerekmektedir. Bilgi kazanmanın amacı eÄŸer gerçekliÄŸe ulaÅŸmak deÄŸil de sadece toplumda veya dünyada yer kapmak olursa, bu amaçla kaza­nılan birçok ÅŸeyin bilgi olmadığı sonunda acı bir ÅŸekilde ortaya çıkacaktır. Gerçeklik sevgisinden uzak bir bilgi edinme faaliyeti, pusulası bozuk ve Åžey­tan Adası'na doÄŸru sürüklenen bir gemi gibi olmaya mahkûmdur.

‘Ä°lm (=bilgi) ve siyasî bir kavram olan ‘adi (=adalet) kavramları arasındaki iliÅŸkiye gelince: Ä°slam düşüncesinde bilgi adaletin tesis ve devamlılığı için vaz­geçilemez bir gerek ÅŸarttır. Ä°lme deÄŸer verilmeyen yerde adaletin iÅŸleyen bir müessese haline gelmesi mümkün deÄŸildir. Åžekil 2 bu kavramlar arasındaki baÄŸları özetlemektedir.

Ä°slam düşüncesinde gerçeklik bir bütün olarak görülür. Bunun sonucu ola­rak, ilm kavramı da gerçekliÄŸin ifadesi olması dolayısıyla- bir bütün olarak görülmektedir. Kur’an'daki ilm (=bilgi) kavramının, Kelamcıların M. 11. yüzyılda geliÅŸtirdikleri din ilmi, dünya ilmi ayırımı ile alakası yoktur.^cllmu'd-dîn ve Hlmu¹d-dunyâ terimlerine altı Hadis kitabında da rastlanmamaktadır. Ä°ÅŸte ilmkelimesinin yapay olarak din ilmi ve dünya ilmi ÅŸeklinde ikiye bölün­mesi, aslında bölünmüş, parçalanmış bir gerçeklik (=hakk) anlayışından kay­naklanmaktadır. GerçekliÄŸin dinî ve dünyevî gerçeklik olarak bölünmesi Kelamcıların hadîs, tefsîr, kelâm, fıkıh gibi konuları din ilmi olarak; matematik, fizik, kimya ve astronomi gibi ilimleri de dünya ilmi olarak nitelendirmeleri­ne yol açmıştır. Bu bölünme sonunda Müslümanların ilmin önemli bir kısmı­nı ihmal ve hatta onu terk etmelerine yol açmıştır. Ä°lmin ihmal ve terk edil­diÄŸi yerde adaletin ve dolayısıyla siyasî nizamın hâkim olması mümkün olmadığı için Müslümanlar giderek dünyada siyasi iradeden tamamen mahrum bir duruma düşmüşlerdir. Åžekil 3 bu kavramsal bölünmeyi göstermektedir.

Buna baÄŸlı diÄŸer önemli bir husus da din ilmi, dünya ilmi ayırımının Müslümanların zihninde laik (din-dünya ayırımını yapan) bir düşünceye kuvvetli bir zemin hazırlamış olmasıdır. Bu durumda Müslümanların bir yandan zih­nî ve felsefi (kavramsal) planda din-dünya ayırımını benimseyip öte yandan siyasî planda buna ÅŸiddetle karşı çıkmaları bize son derece anlamsız gelmek­tedir. Buradan hareketle ÅŸunu söyleyebiliriz: Müslümanların toplumsal ve si­yasi çeliÅŸkilerden kurtulabilmesi için önce bunların temelindeki kavramsal bozukluk ve çeliÅŸkilerden kurtulmaları gerekmektedir. Åžekil 2'ye tekrar bir göz atacak olursak, gerçeklik kavramında bir bölünmenin ilim kavramında ve oradan da adalet ve nizam kavramlarında nasıl parçalanmalara yol açacağı­nı görebiliriz.

Dikkat edilirse buraya kadar bilginin tanımı üzerinde durduk ve bunu ya­parken de ^cilm kavramının diÄŸer bazı temel kavramlarla olan iliÅŸkisini ön pla­na çıkardık. Bu yaklaşımın temelinde bizim, aslı Kur’an-ı Kerim’e dayanan ve baÄŸlantısız deÄŸil örgün bir lisan anlayışımız bulunmaktadır. ÇeÅŸitli metafizik felsefi yaklaşımlardaki bilgi tanımlarının fonksiyonel olamaması ve bu sebep­le unutulup gitmesi bu tanımların doÄŸru bir kavramsal yapıyı yansıtmamasındandır.

Bilginin Kaynağı

Bilginin kaynağı konusuna gelince: Bu alanda da Ä°slam düşüncesi ile diÄŸer düşünce akımları veya sistemleri (?) arasında temel yaklaşım farklılıkları bu­lunmaktadır. Ampiristler bilginin kaynağı olarak deney ve gözlemi, mantık­sal pozitivistler duyu verilerini (sense-data), idealistler insan zihnini, materyalistler ise maddenin insan beyni veya zekası üzerine yansıması kavramlarını esas almaktadırlar. Günümüz Müslümanlarının bu konuda adeta kısmen ide­alist ve kısmen materyalist bir yaklaşımla akıl-nakil ve vahiy-gözlem kavram ikiliklerine dayanan bir anlayışa sahip olduklarını görüyoruz. Hâlbuki Kur’an'daki haklı (=gerçeklik) kavramı üzerine yapılacak bir inceleme gerçek­liÄŸin bir bütün olarak algılanması gerektiÄŸini gösterecektir. Gerçeklik bir bütün olarak algılanınca, ilmin (=bilginin) ve onun kaynağının da bir bütün olarak algılanması gerektiÄŸi görülecektir. Bizim açımızdan “ilmin kaynağı nedir?” sorusunun cevabı Kur’an'daki emr kavramlarının gramerinde yat­maktadır. Bu açıdan bakıldığında ilmin kaynağı konusunda akıl-nakil ve vahiy-gözlem terimlerinin yanlış bir baÅŸlangıç noktası olduÄŸu görülecektir. Çünkü Kur’an'da “... sonra göğü yedi semâ’ olarak kaza etti ve her bir semaya emrini vahyetti (ve evhâ fi külli semain emrahâ)'’ (Fussilet 41/12) ayetinde ve emr ile ilgili diÄŸer ayetlerde belirtildiÄŸi üzere, göklerdeki nizamın, yani fizik kanunları ile açıkladığımız nizamın temelinde emr (Al­lah'ın emri) kavramı yatmaktadır. (Buradaki emr kelimesini Türkçe'deki emir kelimesiyle karıştırılmaması gerekiyor.) Ä°ÅŸin ilginç yanı Kur’an'da emr ile il­gili ayetlerde hem fiziksel nizamın, hem de Kur’an'ın kendisinin vahyedilmiÅŸ emirler olduÄŸunun belirtilmiÅŸ olmasıdır. Bu da demek oluyor ki, bize ulaÅŸma ÅŸekli ne olursa olsun, bilginin kaynağı vahyedilmiÅŸ emirler ve/veya bunların etkileÅŸimleri sonucu ortaya çıkan emrler olmaktadır.

Öte yandan, hem Kur’an'ın, hem de göklerdeki nizamı saÄŸlayan “emr”lerin bir bilgi kaynağı olarak algılanması zihni bir faaliyeti gerektirmektedir. (Burada belki Hz. Peygamber'in Kur’an'ı algılamasını -ona doÄŸrudan vah- yedilmesi nedeniyle- hariç tutmak gerekiyor.) Bütün bunlardan da Ä°slam düşüncesi açısından bilginin algılanma biçimleri farklı olsa da, kaynağının ay­nı olduÄŸunu altını çizerek belirtmemiz gerekmektedir.

Bilginin algılanmasında tanıma, anlama, öğrenme ve buluÅŸlar gibi konular zihin felsefesini ilgilendiren konulardır. Klasik dönem Müslüman düşünürler bilginin algılanması konusunda genellikle insan zihninin, emrlerin belirlediÄŸi gerçeklikle (ki buna bazen faal akıl da demiÅŸlerdir) belli düzeylerde birleÅŸmesi veya çakışması (=ittisâl) ÅŸeklinde özetlenebilecek bir anlayışı benimsemiÅŸler­dir ki bu, Kur’an'da bu konudaki kavram örgüsüne uymaktadır. Ancak bu konunun daha da dikkatli, ayrıntılı ve sistematik bir ÅŸekilde araÅŸtırılması gerekmektedir.

Kaynak: Divan Dergisi 1996/1