Osmanlıda ilk bankalar nasıl kuruldu?

Osmanlı devleti bütçe açıkları yaÅŸadığında açığı kapatmak için iltizam usulüyle vergi toplama yoluna gider ya da mültezimlerden borçlanırdı. Dış borçlanmaya sıcak bakmazdı. Ancak 19.yydan itibaren bu iç  kaynakların yeterli olmaması yabancı kaynaklardan borçlanmayı da beraberinde getirdi. Ä°lk borçlanmalar Galata Borsası olarak ifade edilen Galata’da ikamet eden Venedik ve Cenovalı Latin kökenli Avrupalı sarraflardan (bunlara levanten de denilmektedir) gerçekleÅŸtirildi.

Ancak devletin  bütçe açıklarının geniÅŸlemesi, yabancı ülkelerle ticari iliÅŸkilerin artmaya baÅŸlaması Galata Bankerlerini yetersiz hale getirecek ve bu sebeple ilk bankaların kurulması çalışmalarına baÅŸlanılacaktı. Ä°lk olarak banka kurma giriÅŸimi  1836 yılında Ä°ngiltere tarafından baÅŸlatıldı. Ä°ngilizlerin giriÅŸimini Fransızlar ve Ä°sveçlilerin giriÅŸimleri takip etti. Fakat bunlar hükümetten izin alamadığı için kurulamadı.

BANK-I DERSAADET

Osmanlı devletinde koordineli bir para politikasının yokluÄŸu, bankacılık ve diÄŸer benzeri kurumların bulunmayışı  ekonominin önemli güçlüklerle karşılaÅŸmasına sebep oluyordu. Altın liranın deÄŸerini sabit tutmak, döviz kuru paritesini sabit tutmak, Kaimenin ( kağıt paranın )  devalüasyonunu önlemek, kısacası ekonomiyi istikrarlı bir konuma getirmek amacıyla 1844 yılında para reformları gerçekleÅŸtirildi. Bu politikaların uygulanabilmesi için ise 1856 ve sonrasında modern bankacılık kurumu oluÅŸturulmaya baÅŸladı.

Bu hedeflerle Osmanlı devletinde ilk banka, hükümetin himayesinde 1847 yılında Jacques Alléon, Manolaki Baltazzi adlı iki Galata bankeri tarafından Bank-ı Dersaadet-Ä°stanbul Bankası (Banque de aConstantinople), adıyla kuruldu. Böylece Osmanlı Ä°mparatorluÄŸu’nda ilk defa dış ödemeleri düzenleme iÅŸlevini üstlenen bir banka kurulmuÅŸ oldu.

Osmanlı devletinde banka kurma giriÅŸimlerinden bir diÄŸeri ise 1853-1856 Kırım savaşı sırasında yaÅŸanan mali sıkıntıların ardından geldi. Osmanlı devleti ilk dış borçlanmasını bu savaÅŸ süresince yapmak zorunda kalmıştı. Osmanlı devleti 4 AÄŸustos 1854 tarihinde 5 milyon sterlin,24 AÄŸustos 1854 tarihinde 3 milyon 3 yüz bin sterlinlik,yine arkasından 27 Haziran 1855 tarihinde 5 milyon 5 yüz bin sterlinlik borç almak zorunda kaldı.  Bu durum kredi ve borçlanma iÅŸlerini, giriÅŸimlerini yürütecek geniÅŸ imtiyazlara sahip bir devlet bankasının kurulmasını da beraberinde getirdi.

OSMANLI BANKASI

Yaklaşık bir yıl süren çalışmaların sonunda 1856 yılında Ä°ngiliz diplomat Layard baÅŸkanlığında her biri 20’ÅŸer sterlin deÄŸerinde 25 bin hisseden oluÅŸmak üzere kuruluÅŸ sermayesi 500 bin sterlin olan merkezi Londra’da olacak The Ottoman Bank (Osmanlı Bankası) kuruldu. Osmanlı Bankası Londra merkez ofisinin açılışından on gün sonra 13 Haziran 1856 tarihinde Ä°stanbul’da halka kapılarını açtı.

Ancak Osmanlı Bankası (The Ottoman Bank) beklenen baÅŸarıyı saÄŸlayamadı.  1860’lardan itibaren yeni bir devlet bankası kurulması çalışmaları baÅŸladı. BaÅŸta Osmanlı Bankasının ortakları, Galata bankerleri ve bir çok yabancı sermayedar Osmanlı hükümetine çok sayıda ulusal banka projesi getirdi.  Hükümet kurulacak bankanın kendisi ile hissedarlar arasında ortak bir idareyi isterken banka kurmak isteyenler kontrolün kendi kurucularında olmasını istiyorlardı.

BANK-I ÅžAHANE-Ä° OSMANÄ°

Bu geliÅŸmelerin ardından Osmanlı Bankası’nın (TheOttoman Bank) hissedarları ile Fransız sermayedarların oluÅŸturduÄŸu grup 1862 yılında Paris’te bir anlaÅŸma yaptı. Böylece  1856’dan beri gerçekleÅŸtirilmeye çalışılan devlet bankası imtiyazı olan ulusal bir banka kurma yolunda önemli bir adım atılmış oldu. 7 yıldır faaliyette bulunan Osmanlı Bankası  (Ottoman Bank) 1863 yılında tasfiye edilerek Osmanlı hükümetinin de katılımı ile Bank-ı Åžahane-i Osmani olarak yeni bir banka haline getirildi. KuruluÅŸ anlaÅŸmasının Sultan Abdülaziz tarafından gecikmeksizin onaylanması ile Banka resmen kurulmuÅŸ oldu.

Bankanın imtiyaz sözleşmesinde dikkat çeken bazı maddeler şunlardı :

-Banka bir,devlet bankası’dır. Osmanlı Bankası’ ismi ile anılacaktır (Madde 1).

-Banka tüm işlemlerinde Osmanlı hukukuna tabidir (Madde 2).

-Osmanlı Devleti banka üzerindeki hukuki teftişini görevlendireceği bir nazır (bakan) tarafından yürütecektir (Madde 3).

Böylece Ä°ngiliz ve Fransız ortaklığı ÅŸeklinde, Osmanlı hukukuna tabi,idaresi ve denetimi Londra ve Paris’teki büroların yönetiminde olan bu yeni banka bir devlet bankası olarak 30 yıl süre ile banknot basma imtiyazı ve tekeline sahip ÅŸekilde faaliyete geçti. Bankanın faaliyetlerinde önemli bir dönüm noktası ise 1875 yılında padiÅŸah fermanı ile devletin mali durumuna iliÅŸkin geliÅŸmeleri izlemek,  bütçeyi,devletin gelir ve giderlerini kontrol etmek yetkisinin verilmesi oldu.

Bank-ı Şahane-i Osmani uzunca bir süre bir devlet bankası ve devlete borç veren bir hazine gibi faaliyette bulunan, Osmanlı devletinde altyapı ile çok sayıda yatırımların finansmanına katılmış bir ticaret bankası işlevini gördü. Tam yetkili bir devlet bankasına sahip hale gelen Osmanlı hükümeti devletin gelir-gider dengesini,kredi işlemlerini,dış borçlanmaları ve ödemelerini yapacak güvenilir bir aracı kuruma sahip oldu.

Osmanlı Åžahane Bankası (Imperial Ottoman Bank) 1863’den 1924’e kadar faaliyet gösterdi. I.Dünya savaşı bankanın faaliyetlerinde olumsuz etkiler yaptı. Bankanın Ä°ngiliz ve Fransız ortaklığında olması bankanın düşman bir kuruluÅŸ algılanmasını yol açtı. SavaÅŸ sürecinde Fransız ve Ä°ngiliz banka müdürleri görevlerini bıraktılar, hükümet ise bankanın banknot ihraç etme imtiyazını kaldırdı.

Cumhuriyet dönemine gelindiğinde de bankanın faaliyetleri devam etti. Bankanın ismi Osmanlı Bankası olarak değiştirildi. Türkiye Cumhuriyeti Merkez Bankasının kuruluşuna kadar devlet bankası olarak hazine işlemlerini sürdürmeye devam etti.

Kaynak: Dünya Bülteni