Çocukta zeka gelişimi ve zeka geriliği

Zeka geliÅŸimi yaÅŸam boyu devam eden bir süreçtir.Ä°ÅŸitme, konuÅŸma, anlama, algılama, görme, renklendirme, yazma, isimlendirme, uyum, somut ve soyut düşünce becerilerinin hemen tümünü kapsar. Zeka ölçümü için farklı testler mevcuttur. Kısaca zeka kiÅŸinin kendini yaÅŸatma ve mutlu etme yeteneÄŸidir denilebilir. Zeka puanı IQ ile gösterilir.IQ %70-80 arası sınırda zeka geriliÄŸidir. IQ %50-70 arası hafif derece, IQ %35-50 arası orta derece, IQ %25-35 arası ağır derece, IQ %25'in altı ağır derece zeka geriliÄŸidir. 

Zeka geriliği %5 sıklıktadır. %4 hafif zeka geriliği, %1'i ağır zeka geriliğidir. %60 nedeni submikroskopik subtelomerik mikrodelesyon sendromlarıdır. %30 nedenide genetik ve kromozomal sendromlar ve metabolik hastalıklardır.Genetik ve kromozomal nedenlerden en sık görülenleri frajil-X sendromu ve Down sendromudur. Frajil-X sendromu erkelerde kadınlara göre daha sıktır. Başları büyük, kulakları kepçe şeklinde, sivri çeneleri olan çok espirili çocuklarıdr. Dil gelişimi ve dikkat eksikliği hiperaktivite bozukluğu tedavisi yapılır. Down sendromlu çocuklar çekik gözlü, gevşek, enseleri kalın, başları küçük olan çocuklardır. Kalça çıkıklığı, boyun gevşekliği, %50 oranında görülen kalp defekti, B12 vitamin eksikliği, hipotiroidi tedavi edilir. Lösemi gelişme riski arttığı için 6 ay-yılda bir kan sayımı kontrolü ile down sendromlu çocuklar izlenmelidir.

Akraba evliliÄŸi olan ailelerde en sık görülen metabolik hastalık hipotiroidi, fenilketonüri, homosistinüridir. DiÄŸer durumlar B12 vitamini, D vitamini ve demir eksikliÄŸidir. Hipotiroidili çocukların derileri gevÅŸek, kuru, saçları kaba-seyrek, yüzleri ÅŸiÅŸdir. Genelde sakar, yere düşen çocuklardır. Çok üşürler. Fenilketonürili çocuklar baÅŸları küçük, sarı saçlı, küçük çiÅŸleri pis kokan, yüzde döküntüleri olan çocuklardır. Homosistinürili çocuklar koca kafalı, yanakları pembe, gevÅŸek çocuklardır. B12 vitamin eksikliÄŸi olan çocuklar gevÅŸek, bacakları çok moraran, baÅŸları büyük, gözlerinde ÅŸaşılıkları olan çocuklardır. Demir eksikliÄŸi olan çocukların el ayaları, yüzleri soluk görünür.Bazen saç dökülmeside görülebilir. D vitamini eksikliÄŸi olan çocuklar gevÅŸek, baÅŸarı büyük, ön bıngıldakları geniÅŸ, diÅŸleri geç çıkan, diÅŸleri çürüyen, geç ve paytak yürüyen çocuklardır. Bunlarda çok üşür.

%5 zeka geriliÄŸine neden olan en sık görülen nörolojik hastalıklar: Absans epilepsi, ESES(Elektriksel status epileptikus) ve maalesef doÄŸu illerimizde sık gördüğümüz SSPE(Subakut Sklerozan Panansefalit)'dir. Ã‡ok nadir görülen hastalıklar ise vücutta birkaç adet hahverengi ya da beyaz lekeye eÅŸlik eden nörokutanöz hastalıklar; dirençli nöbet ve baÅŸ çevresi küçüklüğünün görüldüğü beyin malformasyonlarıdır. Absans epilepsi 5-15 yaÅŸları arasında kızlarda daha sıktır. 30 sn'yi geçmeyen dalma atağı olur. ÇocuÄŸun yüzü bu nöbet sırasında kukla gibidir. Yani sesli uyarana ve aÄŸrılı uyarana çocuk tepki vermez.

KonuÅŸmaz, hereket etmez.Nöbet bittikden sonrada örneÄŸin yazı yazıyorsa bu aktiviteye devam eder. ESES 4-6 yaÅŸları arasındaki bir çocukda genelde kazanılmış olan zeka yeteneÄŸinde kayıpla kendini gösterir.ÖrneÄŸin 4-5 kelimeli cümle kuran bir çocuÄŸun cümledeki kelime sayısının 2-3 kelimeye düşmesi. ÖrneÄŸin normal konuÅŸan bir çocuÄŸun kekeleyerek konuÅŸmaya baÅŸlaması gibi. ESES'de uyanık EEG(Elektroensefalografi) genelde normal olacağından Uyku EEG'de çekilir. ESES'e baÅŸ,tüm kol ve vücutlarda kasıma ÅŸeklinde görülen tonik nöbet dışındaki nöbetlerde sıklıkla eÅŸlik eder. SSPE hemen daima kızamık hastalığı geçiren çocuklarda görülür.Ä°lk klinik bulgu genelde ilkokul öğrencisinde görülen ders baÅŸarısında azalma, davranış deÄŸiÅŸikliÄŸidir. Daha sonra baÅŸ düşmesi ve sıçrama nöbetleri baÅŸlar.

%5 oranında psikiyatrik bozukluklar görülür. Bunlar ailenin bakım eksikliği, aile bireyleri arasında çatışma, anne yada babadan yoksun yetişme, ailedeki psikososyal baskı zeka geriliğine neden olabilir. 2 yaş civarı aniden gelişen zihinsel, sosyal, iletişimsel becerilerin kaybı ile kendini belli eden çocukluk çağı dezintegratif bozukluğu, ilk 1 yaş civarında kız çocukda baş çevresinde giderek küçülme, garip el hareketleri ile kendini gösteren rett sendromunda zeka geriliği kaçınılmazdır. Bu durumlarda çocuk psikiyatri doktorunun görmesi uygun olacaktır.

Tezat olarak IQ'su yüksek(>120 IQ skoru) olan çocuklar hiperaktifdir. Kısmi dikkat eksiklikleri vardır. Bazıları tırnaklarını yer. Bazıları gördüğünü unutmaz. Bazıları işittiklerini unutmaz. Bir kısmı içe kapanıktır. İçe kapanık olanlar asperger sendromu olabiilir. Bir kısmı ise çok sosyaldir. Hepsinin ortak özelliği çok mutludurlar ve herkese eşit davranırlar, herkesle arkadaş olabilirler.

HANGİ DURUMLARDA NÖROLOJİ HEKİMLERİNE BAŞVURULMALIDIR

-3 aylık kırmızı nesneleri takip etmeyen, agulamayan, başını tutmayan çocuk,

-4 aylık gülücük, çığlık atmayan çocuk, 5 aylık ellerini ağzına götürmeyen çocuk,

-6 aylık destekli oturamayan, duyduÄŸu çıgırağın sesine bakmayan, nesnelere uzun süre bakmayan, 'ce'oyununu oynamayan çocuk,

-7 aylık desteksiz oturmayan, sağa-sola dönmeyen, çıngırağı sallayarak ses çıkarmayan çocuk,

-8 aylık hecelemeyen(-ba, -ma gibi), kendi ismi söylendiğinde ebeveynine bakmayan, aynada kendisine bakmayan, kızmaya tepki vermeyen, bir cismi bir elinden diğer eline geçirmeyen, baş ve işaret parmağı ile bilyayı kavramayan çocuk.

-9 aylık aynı hecelerden kelime kurmayan (örneÄŸin baba, mama), her iki eline oyuncak alamayan, örtünün altına saklanan oyuncağı bulamayan, parmakla iÅŸaret edilen yere bakmayan çocuk;

-10 aylık bay bay, el çırpma, burun burun yapmayan, hayır denildiÄŸinde aÄŸlamayan, sıralamayan, emeklemeyen, yatıyorken oturur duruma geçmeyen, aÄŸzın ve burnun nerde diye sorulduÄŸunda göstermeyen çocuk.

-11 aylık istediklerini işaret parmağı ile göstermeyen, ebeveyni ile karşılıklı oynamayan, müzik sesi ile oynamayan, oyuncakları yere atmayan(ebeveynin almasını ister), bardaktan su içmeyi taklit etmeyen, yardımlı ayakta duramayan çocuk.

-12 aylık anne diyemeyen, iki küpü birbirine vuramayan, tutunarak ayaÄŸa kalkamayan, birkaç adım yürüyemen, bardağın içindeki leblebileri çıkaramayan, battaniyeyi çekerek oyuncağı kendine yaklaÅŸtıramayan çocuk;

-13 aylık bağımsız yürümeyen, 4 kelime kullanmayan, bardağı tutup su içemeyen, karşılıklı top oynamayan, ellerini eÅŸit derecede kullanmayan(yani 13 aydan öce el tercihi yapan) çocuk;

-15 aylık iki küpten kule yapmayan, hızlı yürümeyen 6 kelime kullanmayan çocuk, 17 aylık iki kelimeli cümle kullanmayan çocuk,

-18 aylık koşmayan, sürünerek merdiven çıkmayan, 3 küpten kule yapmayan, 8 kelime kullanmayan, ayyakkabını nerene giyersin diye sorulduğunda yanıtlamayan çocuk;

-24 aylık dört küpten kule yapmayan, 3 kelimeli cümle kullanmayan; yardımlı merdiven çıkmayan, ayakkabısını giyemeyen, kaşık-çatal kullanmayan, tuvaletini yaptığında göstermeyen, topa ayağı ile vuramayan, sevmediÄŸi isteklere hayır diyemeyen, kalemle karalama yapamayan, çekmeceden oyuncaklarını çıkarmayan çocuk;

-30 aylık 5 küpten kule yapamayan, yardımsız merdiven çıkamayan çocuk,

-36 aylık üç tekerlekli bisiklete binmeyen, giysisini kendisi giyip çıkaramayan, öfke nöbetleri olmayan, zıplamayan, tek ayak üzerinde duramayan, kapıların kollarını açamayan, birkaç rengi bilmeyen, diğer çocuklarla oynamayan, daire çizemeyen çocuk,

-4 yaşında elini yıkayıp kurulayamayan, kağıda düz çizgi çizemeyen, cinselliğini bilemeyen, ağır-hafifi, büyük-küçüğü bilemeyen, 4 rengi bilemeyen, ben sen kavramlarını bilemeyen çocuk;

-5 yaşında iki çizgiden uzun olanı bilemeyen, 1'den 5'e kadar sayamayan; en az 5 rengi bilemeyen, kısa bir öyküyü anlatamayan, ÅŸarkı söyleyemeyen, çöp adam, üçgen ve kare çizemeyen çocuk.

-İlkokul birinci sınıfdan itibaren çocuğun zekası ile ilgili en iyi bilgiyi öğretmenlerimizden öğreniriz. Örneğin çocuğun dersleri çok başarısız ve davranışları anormalse çocuk psikiyatri ve çocuk nöroloji hekimine başvurulmalıdır.

Zekaya faydası olabilen besinler: Fasulye, fıstık, fındık, ceviz, yumurta, patates, karnıbahar, brokolide bulunan B1 vitamini kolin; anne sütü, balık, balık yağı, kuru yemiÅŸ, sebzelerde bunan omega-3, omega-6 yaÄŸ asitleri; A,C,E vitamininden zengin margarin dışı yaÄŸlar, sebze, meyve, kuru yemiÅŸler; selenyumdan zengin balık, demirden zengin pekmez, et, kuru baklagiller, yumurta, karbonhidratdan zengin pirinç ve ekmek zekaya faydalıdır. Balık yaÄŸları ve probiyotikler de faydalıdır. Zekayı asıl belirleyen insanın genetik yapısıdır.

En güzel zeka mutlu olmak ve diÄŸer insanları mutlu etmek olsa gerek.. 

 

Uzm.Dr.Ali Aydın

 

İstanbul Tıp Fakültesi

 

Çocuk Nöroloji Bilin Dalı