Barzani neden Türkiye'ye geliyor?

Irak Bölgesel Kürt Yönetimi lideri Mesut Barzani Türkiye'ye geliyor. Görev süresinin dolması, ekonomik kriz ve bölgesel sorunlar nedeniyle gündemi yoÄŸun olan Barzani'nin Türkiye ziyaretinde konuÅŸulacaklar merak konusu. DiÄŸer yandan Türkiye, IŞİD kontrolündeki Musul’a yakın BaÅŸika bölgesinde bulunan Zelikan Kampı’na asker gönderdi. Gerekçesiyse, oradaki Iraklı güçleri eÄŸiten Türk askeri danışmanlarını korumak. Irak BaÅŸbakanı Haydar Ä°badi’den Türkiye’ye sert bir tepki geldi. DiÄŸer yandan eski Musul Valisi Etil El Nuceyfi ise bu durumdan Irak BaÅŸbakanı ve Meclis BaÅŸkanı’nın haberdar olduÄŸunu öne sürdü. Ortada siyaseten tuhaf bir durum olduÄŸu kesin. Kuzeyde Bölgesel Kürt Yönetimi, ülkenin neredeyse üçte biri IŞİD’in elinde, Ä°ran destekli BaÄŸdat Yönetimi ülkeye ne kadar hâkim? Irak diye yekpare bir yönetimden söz etmek mümkün mü? Irak’ı yıllardır takip eden OrtadoÄŸu uzmanı Doç. Dr. Serhat Erkmen Al Jazeera’ye Irak’ı ve Türkiye-Irak iliÅŸkisini anlattı.

Mesut Barzani Türkiye’ye geliyor. Neden? Çantasında neler var?

Barzani'nin ziyareti üç boyutlu düşünülmeli. Birinci boyutu, özel olarak KDP genel olarak da Iraklı Kürtler ile Türkiye arasındaki iliÅŸkilerin stratejik olduÄŸu imajını yansıtmak. Türkiye, OrtadoÄŸu'daki tüm komÅŸularıyla açıktan ya da sessizce krizler yaşıyor. Bunun tek istisnası Iraklı Kürtler. Aslında orada da tüm Iraklı Kürtler ile iyi iliÅŸkisi olduÄŸundan söz etmek yerine KDP ile stratejik iliÅŸkilerden söz etmek daha doÄŸru. Mesut Barzani'nin görev süresinin dolması nedeniyle Kürtler içinde de ciddi tartışmalar var. Ancak yeni baÅŸkan seçilinceye kadar görevinin başında olduÄŸu kesin. Yani bu ziyaretin birinci amacı, her iki tarafın da Suriye, Irak, IŞİD’le mücadele ve ekonomik iliÅŸkiler baÄŸlamında birbirine verdikleri önemi göstermek. Ä°kinci amacı ise, Irak ve Türkiye'deki Kürtler ile iliÅŸkili. Türkiye ve KDP, PKK'nın bölgesel ve yerel giriÅŸimlerine karşı ortak pozisyona sahip.

Nedir bu ortak pozisyon?

Ortak bir tehdit algıları var. Türkiye, PKK'ya karşı ülke içinde yoÄŸun operasyonlar yürütürken, sınırın Suriye tarafında KCK çatısı altındaki PYD’nin güçlenmesini büyük bir tehdit olarak algılıyor. Bu artık bir sır deÄŸil ve en üst perdeden defalarca gündeme getirildi. KDP ise hem kendi "doÄŸal etki alanı" olarak gördüğü Suriye'de PYD tarafından fiziki ve politik olarak dışlanması hem de Sincar olaylarından sonra kendi "arka bahçesi"nde PKK'nın yeni bir alan açmasını büyük tehdit olarak görüyor. Hatta PKK'nın Irak'taki uzantısı zayıf olsa bile KYB ve Gorran’la politik alanda yaptığı iÅŸbirliÄŸi, tüm Kürtlerin liderliÄŸi iddiasındaki Mesut Barzani'yi zor durumda bırakıyor. Üçüncü boyut ise kesinlikle ekonomik. Bu alanda ciddi bir karşılıklı ihtiyaç söz konusu. Türkiye, Rusya ile yaÅŸadığı krizden sonra bir kez daha enerji bağımlılığını aÅŸması gerektiÄŸini gördü. Bu nedenle 2012'den itibaren aÅŸamalı ancak derinden geliÅŸen KBY (Kürt Bölgesel Yönetimi) ile petrol iliÅŸkilerini bir an önce derinleÅŸtirmesi gerektiÄŸini düşünüyor. Bu konu Türkiye için Irak hükümetiyle yeni bir kriz anlamına gelse dahi enerji sorunu kritik aÅŸamayı geçmeden son derece somut ve stratejik adımlar atmaya çalışıyor.

Kürdistan Bölgesel Yönetimi’nde de ekonomik durum kötü…

Evet, ciddi bir ekonomik darboÄŸazdalar. Sadece üç yıl önce ‘yeni Dubai’ olarak lanse edilirken, son bir yıldır maaÅŸlar doÄŸru dürüst ödenemiyor. Bölge ekonomik nedenlerle patlama noktasına geldi. Nakit akışının yanı sıra halka yakın geleceÄŸe dair güven verecek ekonomik adımların atılması lazım.

Türkiye ile Irak arasında Zelikan Kampı’na Türkiye’nin gönderdiÄŸi askerler konusundaki bir gerginlik var. Sizce Türkiye’nin amacı neydi?

Türkiye'nin amacını dört kategoride toplayabiliriz. Birincisi, IŞİD’le mücadele çerçevesinde Musul civarında pozisyon almak. Gönderilen askeri birliÄŸin miktar ve niteliÄŸi sahadaki güç dengesini deÄŸiÅŸtirecek ölçüde deÄŸil. Zaten hiçbir ülke bu birliklerin sahaya çatışmak üzere gittiÄŸini ileri sürmüyor. Belirtilen hedef IŞİD'e karşı mücadele edecek güçleri eÄŸitmek. Bu hedefin ne kadar sonuç vereceÄŸi tartışmalı olsa da arkasında özel bir gündem aranmaması gerektiÄŸini düşünüyorum. Yani Türkiye gerçekten Musul'da 2003'ten sonra iyi iliÅŸkiler geliÅŸtirdiÄŸi kiÅŸilerin yanında olmak istiyor ve bunu yapmak için daha iyi bir aracı yok. Ä°kincisi, Musul'un günün birinde IŞİD'den alınması durumunda bunu kimin nasıl yapacağı çok önemli. Hatırlarsanız IŞİD Musul'u kontrol ettiÄŸinde, Türkiye bunun Irak hükümetinin baskıcı ve mezhepçi politikalarının bir sonucu olduÄŸunu açıkça ya da ima ederek dile getirmiÅŸti. Türkiye'nin bu konudaki algısının deÄŸiÅŸtiÄŸini sanmıyorum. Yani, IŞİD'i bölgeden çıkaracak unsurların ÅŸehirde "mezhepçi bir gündemle" yeni krizler yaratacağı endiÅŸesini güçlü bir biçimde taşıyor. Yani, Musul'un sadece kurtarılması deÄŸil kimin tarafından kurtarıldığı da önemli Türkiye için. Ä°ÅŸte bu durum da merkezi hükümette Türkiye'ye karşı tepkiyi büyütüyor.

Türkiye Irak’tan böyle bir tepki bekliyor muydu?

Üçüncü konu da bu zaten. Türkiye bu kadar büyük bir tepkiyle karşılaşacağını düşünmüyordu. Iraklı makamlarla koordine edilen ve aylardır işleyen bir mekanizma olduğunu düşünerek, pozisyonu sağlamlaştırmanın kısa ve orta vadede elini güçlendireceğini düşündü. Fakat önemli bir şeyi unuttu; Bağdat eski Bağdat değil ve her ne kadar Türkiye aksini resmetmeye çalışsa da Araplar ve hatta Kürtler arasında Türkiye 5 yıl önceki kadar popüler değil. Son olarak bu hamle bir anlamda Ankara-KDP-Nuceyfi ortak hamlesiydi. Musul'da 2012'den itibaren görülen bu işbirliği, IŞİD'in kontrolünden sonra sona ermedi. IŞİD bir gün Musul'dan çıkarılırsa, şehirden güç koşullar altında çıkan valinin Türkiye'nin ve Kürtlerin desteğiyle şehri geri alan birliklerin başında olması sadece sembolik bir anlam taşımıyor. Bu ittifak, Musul şehrinin nasıl yönetilebileceğine ilişkin güçlü ipuçları taşıyor. IŞİD işgali öncesinde KBY ile iyi ilişkileri olan ve Türkiye'ye de her açıdan yakın Musul merkezli bir Sünni bölgesi kurulması fikrinin gündeme getirilmeye çalışılması akıldan çıkarılmamalı.

“2003'ten beri Irak'ta bir bütünlük yok”

Irak fiilen ilginç bir durumda. Kuzeyde Bölgesel Kürt Yönetimi var. Irak’ın ikinci büyük ÅŸehri Musul baÅŸta olmak üzere pek çok önemli bölge IŞİD kontrolünde. BaÄŸdat yönetimi Ä°ran’ın etkisinde. Yekpare bir Irak’tan bahsetmek mümkün mü? BaÄŸdat’taki yönetim ülkeye ne kadar hakim?

2003'ten beri aslında Irak'ta bir bütünlük yok. Merkezi otorite koca bir yanılsama. Fiili olarak Bağdat'ın Erbil üzerinde 1991'den beri bir otoritesi yok zaten. İşgalden sonra da özellikle Sünni Arapların yaşadığı Musul, Anbar ve Selahaddin gibi şehirlerde merkezi hükümetin etkisi çok sınırlıydı. Haziran 2014'ten beri ise Irak hükümeti ülkenin büyük bir kısmında kontrolü tamamen kaybetti. Belki bunu konuşmak için çok erken ama IŞİD Irak'ta yenilse dahi Bağdat'ın orta Irak'ı ve tartışmalı bölgeleri kontrol etmesi bu yapı ve güçle mümkün değil. IŞİD'in Irak'tan çıkarılması gerçekleşirse yepyeni sorunlar, belki yeni çatışma kategorileri ortaya çıkacak.

Irak’taki siyasi tabloyu anlatır mısınız? Etkin aktörler kimler?

Irak'ta işgal sonrası siyasal yapının iki temel sorunsalı var: merkeziyetçilik - ademi merkeziyetçilik sorunu ve siyasal hayatın etnik ve mezhepsel çizgiler üzerinden şekillenmesi. Bunun sonucunda ortaya çıkan tablo ise şöyle: Bir yandan, işgal sonrası siyasal hayatın en güçlü aktörü Iraklı Şiiler. Kendi içlerinde bir sürü farklılıkları ve anlaşmazlıkları olsa da Bağdat üzerinden ülkeyi geniş bir ittifakla ama kendi siyasal doğrularıyla yönetmek istiyorlar. Kürtlerin federal bölge konusundaki kazanımlarını geri çeviremiyorlar. Ama yeni federal bölgeler de istemiyorlar. Ülke siyasetinin kalbi ve beyni dört şehirde atıyordu: Bağdat, Necef, Erbil ve Musul. Bu dört şehir en güçlü dört akımı temsil ediyordu. Bunlar seçimde yarışıyor ve seçimden sonra nasıl bir yönetim geleceğine pazarlıklarla karar veriyorlardı. Fakat bunların hepsi Haziran 2014'e kadardı.

“Silahla siyaset iç içe geçti”

Haziran 2014’te ne oldu?

IŞİD Musul’u ele geçirdi ve kısa bir süre içinde ülkenin üçte birini kontrol altına aldı. Artık ülkede tek bir siyasi gerçeklik ve siyasi irade var: Silahla siyasetin iç içe geçmesi.

Hep böyle değil miydi?

Sonuçta yine de her ÅŸey merkezi otoritenin çatısı altında yapılmaya çalışılıyordu. Artık öyle deÄŸil. IŞİD’le mücadele için Åžii milislerden oluÅŸturulan HaÅŸdi Åžahabi'nin ortaya çıkmasından sonra en önemli gerçeklik, sahada çatışmayı yürütenin siyasal alanda sözünün geçtiÄŸidir. Irak ordusu ve polisinin ne halde olduÄŸu görüldü. Åžiiler de artık kendilerini güvende hissetmiyor. Bundan sonra BaÄŸdat'ta en önemli faktör onlar olacaktır. Bedr Grubu ve Asaib El Hak veya diÄŸer milis teÅŸkilatlarının onayını almaksızın partilerin söylemlerinin bir anlamı kalmadı. Aynı ÅŸey Kürtler ve Sünni Araplar için de geçerli. Anbar ve Selahaddin'de IŞİD'e karşı mücadele eden Sünni Arap aÅŸiretleri evlerini terk eden güvenlik güçlerini artık görmek istemiyor. Kürtler ise aslında ne kadar zayıf olduklarını AÄŸustos 2014'te gördü. Sınıra peÅŸmergeleri dizerek Irak'ın geri kalanında olup bitenlerden uzak kalınamadığını anladılar, aslında askeri olarak büyük bir zafiyet içinde oldukları da ortaya çıktı. Özetle, Irak'ta yeni siyasi hayatın tek gerçeÄŸi silahlı mücadelenin ve bunun yarattığı politik ortamın diÄŸer tüm faktörlerin önüne geçtiÄŸi.

IŞİD Irak’ta ne kadar etkin? Irak toplumunun farklı kesimlerinde nasıl algılanıyor? IŞİD’e karşı geliÅŸtirilen HaÅŸdi Åžaabi yapısının etkinliÄŸi nedir?

IŞİD, Suriye'deki olayların etkisiyle büyüse de Irak'tan doÄŸdu. Fikir babası Iraklı olmasa da kritik makamların çoÄŸunda Iraklılar var. Irak halkı IŞİD'i gönülden destekliyor mu? Hayır. Ama merkezi hükümetten ya da Erbil’den uzak kalmak isteyenler için bir çeÅŸit çıkış yolu oldu. Peki, IŞİD'i destekleyen Sünni Araplar piÅŸman mıdır? Belki aralarında piÅŸman olanlar vardır. Ama alternatifinin ne olduÄŸunu da düşünmek lazım. Bir de IŞİD'in çatışma kodlarında mezhep kavramı çok önemli. Irak'ta Åžii milis teÅŸkilatlarının kurulması buna son derece uygun bir ortam yarattı. HaÅŸdi Åžahabi, baÅŸlangıçta IŞİD'e karşı duran insanların son dayanak noktası olarak ortaya çıktı ama ÅŸimdi baÅŸlı başına bir politik tabana dönüşüyor. Bu iki aktör ironik olarak birbirini besliyor. Biri varken diÄŸerinin ortadan kalkmasını (en azından fikren) beklemek hayalcilik olur.

“Halk devlete, devlet halka güvenmiyor”

Irak’ta Amerikan askerlerinin ülkeden ayrılışından sonra gelen Maliki yönetimi Ä°ran’ın etkisindeydi ve Sünnileri dışladı. Bu dışlanan Sünni kesim içerisinden IŞİD’e destek verenler oldu. Åžiiler ise IŞİD’e karşı mücadele ediyor. Irak’taki toplumsal dengeler nasıl?

Irak tam bir savaş alanına döndü. Elbette bu durum toplumsal dengelere de yansıdı. Milyonlarca insan ülke içinde yerlerinden oldu ve zor koşullar altında yaşıyorlar. Bu durum insanların birbirine güvenini azalttı. Çatışmanın etnik ve dini karakteri toplumsal uzlaşıyı da zorlaştırıyor. Iraklılık kimliği çoktan eridi ve alt kimlikler ön plana çıktı. Şu anda Irak'ta belki de en önemli duygu, güvensizlik. Halk devlete, devlet halka güvenmiyor. Ayrıca topluluklar arasında da güven duygusu yok. Tüm gruplar birbirine şüpheyle bakıyor. 10 yıldır iç savaşın pençesinde olan bir devletin halklarının bundan etkilenmesi kaçınılmaz.

Suriye’de de pratikte benzer bölünmüş bir yapı var. Bu iki ülkenin geleceÄŸini nasıl görüyorsunuz? Sykes-Picot artık geçerliliÄŸini yitirdi mi?

Sykes-Picot hiçbir zaman tam anlamıyla geçerli olmadı. O gizli anlaşmada İngiliz ve Fransız etki sahaları farklıydı. Ama kastınız yapay sınırlar üzerinden yeni devletler yaratılmasıysa, bu 20.yüzyılın en önemli olgularından birisi. Ancak Sykes-Picot sınırlarının geçersizliği çok tartışmalı bir konu. Elbette emperyalist devletlerin kendi çıkarları için yarattığı oldubittiler kabul edilemez. Fakat bu sınırların değişmesinin neyin çözümü olduğu da ayrı bir sorun. Eğer Osmanlı İmparatorluğu'nun geri dönmesinden bahsetmiyorsak, bu bölgede kurulabilecek her devletin sınırı yapay olacaktır. Fakat kastınız Sykes-Picot'un sona ermesiyle Irak ve Suriye'nin bir araya gelmesiyse bu pek mümkün görünmüyor. Ulusal kimlikler aşınsa da ulus altı ve ulus ötesi kimlikler müthiş bir yükseliş içinde. Görünen o ki; merkezi otoritelerin gücünü kaybetmesi büyük bir kırılganlık yaratmış. Bu nedenle iki ülke de hızla bir parçalanma sürecine gidiyor. Ülkelerin içindeki sorunlara komşu ülkelerin ya da bölge dışı güçlerin müdahalesi ise çatışmayı daha uzun süreye yayan ve coğrafi olarak genişleten bir niteliği güçlendiriyor.

Bu iki ülkedeki mevcut kırılgan hal bölgede nelere yol açabilir?

Sadece ülkenin değil en azından Lübnan ve Ürdün'ün de bu dalganın altında kalmasına neden olabilir. Özellikle Lübnan'da ciddi bir kırılma olabilir. Ürdün'ün yutulma olasılığını da unutmamak lazım.

Musul – Halep ekseninde bir Sünni Arap devleti kurulabilir mi?

Pek sanmıyorum. Halep ve Musul arasında bir devletin kurulmasını saÄŸlayabilecek hiçbir kolaylaÅŸtırıcı yok. Halep’teki ticaret burjuvazisinin hinterlandı çok uzun süredir Musul deÄŸil. Ä°ki ÅŸehir ayrı birer siyasal kültüre sahip ve aynı zamanda tarihte de ayrı tip milliyetçiliklerin bayraktarlığını yaptı. Åžehir sakinleri çoÄŸunlukla Sünni Araplardan oluÅŸsa da bunlar arasında da toplumsal baÄŸ yok denecek kadar az. Yani bu ÅŸehirlerin ekonomik baÄŸları zayıf. Bir iç pazar yok. DoÄŸal kaynaktan beslenmiyor. Ayrı siyasal kültüre sahipler. Ve hepsinden önemlisi, ÅŸehirleri kontrol edenlerin dünya görüşü ÅŸimdilik birbirinden farklı. Bu eksende bir devletin kurulabilmesi ancak bir askeri gücün fetih yoluyla iki ÅŸehir arasını tam olarak kontrol etmesine ve bu hareketin bölgedeki yakın devletler tarafından çok güçlü bir biçimde desteklenmesine baÄŸlı. Bence Sünni Araplar daha geniÅŸ bir coÄŸrafyada ortak liderlikte buluÅŸmak yerine atomize olan bir yapıya doÄŸru evriliyorlar. Ancak IŞİD gibi bir oluÅŸum bunları kuvvet kullanarak ve baskı altında tutarak birarada tutabilir; bunun da uluslararası arenada bir karşılığı yok.

4 sene önce, BaÄŸdat’ta yaÅŸayan Iraklı bir akademisyen arkadaşım bana Iraklıların Türkiye’ye bakışını anlatmak için “Eskiden Amerikan rüyası vardı artık Türkiye rüyası var Iraklıların zihinlerinde.” demiÅŸti. Åžimdi durum nedir?

Bunu söylemek üzücü ama Irak'taki Türkiye imajı ciddi sarsıldı. 5 yıl öncesinde gerçekten Türkiye Irak'ta taraflara eşit uzaklıkta olan ve şiddet üretmeyen bir aktör olarak algılanıyordu. Kuzey'de KDP bölgesinde Türkiye imajı hâlâ güçlü. Ama Süleymaniye'deki Kürt siyasi partiler Türkiye'ye PKK sorunu üzerinden ciddi olarak yükleniyorlar. Iraklı Şiiler de Türkiye'den en hafif tabirle hoşlanmıyorlar. 2014 Haziran'dan itibaren Şiilerde Türkiye'nin IŞİD'i desteklediği imajı çok güçlendi. Bu doğru olmasa da böyle bir algı var. Bu durum Türkiye'nin Bağdat'ta işini çok zorlaştırıyor. Elbette halen Türkiye'ye büyük sempati duyan bir kesim var. Fakat sayıları azaldı ve etkisizleşiyorlar.

Kaynak: Al Jazeera