İran'ın nükleer bilmecesi

BirleÅŸmiÅŸ Milletler'in (BM) beÅŸ daimi üyesi ABD, Rusya, Çin, Ä°ngiltere, Fransa ile Almanya'nın oluÅŸturduÄŸu 5+1 grubu ve Ä°ranlı diplomatlar, Nisan ayından bu yana Avusturya'nın baÅŸkenti Viyana'da kapsamlı bir anlaÅŸma metninin yazımını tamamlamaya çalışıyor.

Dokuzuncu turu yapılan müzakerelerde önemli ilerlemeler kaydedilmesine raÄŸmen özellikle "yaptırımlar ve denetimler" konusunda halen çözülmeyi bekleyen sorunlar var. Sorunların çözülebilmesi için tarafların zamana ihtiyacı bulunduÄŸu ve bu nedenle müzakerelerin 9 Temmuz'a kadar uzayabileceÄŸi konuÅŸuluyor. Uzmanlar, "Her konuda anlaşılmadan hiçbir konuda anlaşılmış sayılamaz" esası üzerine yürütülen müzakerelerin birkaç gün uzatılabileceÄŸi görüÅŸüne sahip.

Ä°ran DışiÅŸleri Bakanı Cevad Zarif, "zamanın deÄŸil iyi bir anlaÅŸmaya ulaÅŸmanın önemli" olduÄŸunu, Ä°ran DışiÅŸleri Bakan Yardımcısı ve BaÅŸmüzakereci Abbas Arakçi de müzakerelerin "bir kaç gün uzayabileceÄŸini" söylemiÅŸti.

İran 100 milyar doların peşinde

Ä°ran, ekonomik yaptırımlar nedeniyle yaklaşık 100 milyar dolara ulaÅŸan dondurulmuÅŸ varlıklarının serbest bırakılmasını istiyor. Ä°ran, yaptırımların tamamen ve hemen kaldırılmasında ısrar ediyor. Ä°ran, anlaÅŸmanın kabul edilmesinden hemen sonra tüm yaptırımların kaldırılmasını, 5+1 ülkeleri ise Ä°ran'ın yükümlülüklerini yerine getirdiÄŸinin Uluslararası Atom Enerjisi Ajansı (UAEA) denetçileri tarafından onaylamasından sonra ve kademeli olarak kaldırılmasını savunuyor.

ABD, Avrupa BirliÄŸi (AB) ve BM tarafından uygulanan Ä°ran'a yönelik yaptırımların kaldırılmasına iliÅŸkin prosedür, anlaÅŸmanın önündeki en büyük engellerden biri. AnlaÅŸmada yaptırımların kaldırılacağı yönünde yükümlülük altına girilse de, özellikle ABD Kongresi'nde çoÄŸunluÄŸu oluÅŸturan Cumhuriyetçilerin BaÅŸkan Barack Obama'ya raÄŸmen yeni yaptırımlar getireceÄŸi yönündeki ifadeleri sorunu büyütüyor. Yaptırımların kaldırılması hedefini ABD iç siyasetine kurban etmek istemeyen Ä°ran ise ABD yönetiminden yaptırımların kaldırılması konusunda garanti istiyor.

ABD, denetim ve işbirliğinin artırılmasını istiyor

5+1 ülkeleri, "nükleer tehdit" olmasını önlemek istedikleri Ä°ran'dan nükleer denetim ve iÅŸbirliÄŸinin artırılmasını bekliyor. Bu kapsamda askeri tesislerin denetlenmesi, nükleer alanında çalışan bilim insanlarıyla görüÅŸme ve geçmiÅŸteki nükleer faaliyetler hakkında bilgi verilmesini talep eden Batı, Nükleer Silahların Yayılmasının Önlenmesi AnlaÅŸması'nın (NPT) Ek Protokolü'nün uygulanmasını istiyor. Bu protokol, denetçilere haber vermeden tesislerde denetim yapma, gerekli gördüÄŸü durumlarda bilgi ve belge talep etme, nükleer bilim insanı ve uzmanlarla görüÅŸebilme ile nükleer tesislerin güvenlik kamerası görüntülerine ulaÅŸabilme imkânı veriyor.

Ä°ran'ın Parçin askeri tesislerinde nükleer silahla ilgili deney yaptığı ve nükleer silahlarla sınırlı ateÅŸleme mekanizması bulunduÄŸu ÅŸeklindeki iddialar UAEA raporlarında yer almıştı.

ABD tarafında, Ä°ran ile bir anlaÅŸma yapılsa bile “nükleer silah elde etmek için gizli faaliyetler yürüteceÄŸi” endiÅŸesi var. Bu nedenle ABD, denetçilerin ÅŸüphelendikleri askeri tesislerde denetim yapmalarını ve bilim insanlarıyla görüÅŸmelerinin saÄŸlanmasında ısrar ediyor. Ä°ran yönetimi, askeri bölgelerin açılması ve bilim insanları ile görüÅŸme taleplerini kesinlikle kabul etmeyeceklerini açıkladı. ABD, 2 Nisan'da varılan uzlaÅŸmanın "her türlü denetime" izin verdiÄŸine vurgu yaparken, Ä°ran "sadece nükleerle ilgili denetimlere" izin verdiÄŸine vurgu yapıyor.

ABD Kongresi'nden yaptırım tehdidi

ABD Senatosu ve Ä°ran Meclisi'nin yaptırım ve denetim tehdidi içeren yasal düzenlemeler yapması müzakereleri olumsuz etkiliyor.

ABD Senatosu'nda kabul edilen yasa, Kongre'ye Ä°ran ile yapılacak anlaÅŸmayı 30 gün içerisinde gözden geçirme yetkisi tanıyor. Buna göre nihai anlaÅŸma saÄŸlandıktan sonra BaÅŸkan Barack Obama, anlaÅŸmanın nihai metnini Kongre'ye sunacak ve Kongre'nin bir ay içinde anlaÅŸmayı gözden geçirmesini bekleyecek. Bu süre içinde Obama, anlaÅŸmanın ÅŸartlarını yerine getirebilmek için herhangi bir eylemde bulunamayacak.

Obama, Kongre'nin gözden geçirip onaylamasından sonra yaptırımların aÅŸamalı olarak anlaÅŸmaya uygun ÅŸekilde kaldırılmasına yönelik eyleme geçebilecek. EÄŸer Kongre anlaÅŸmayı reddeden bir tasarı geçirirse, Obama 12 gün süre içerisinde bu tasarıyı veto edebilir. Sonraki 10 gün içerisinde de Senato'nun, Obama'nın vetosunun önüne geçmek için ret tasarısını üçte ikilik çoÄŸunlukla, yani en az 67 senatörün desteÄŸiyle kabul etmesi gerekiyor. Bir baÅŸka ifadeyle Obama'nın vetosunu korumak için 34 senatörü ikna edebilmesi yeterli olacak.

Bu sürede Obama, baÅŸkanlık kararnamesiyle getirdiÄŸi yaptırımları kaldırabilecek ancak Kongre tarafından çıkarılan yaptırımları iptal edemeyecek. AnlaÅŸma Kongre'ye 9 Temmuz'dan sonra sunulduÄŸu takdirde gözden geçirme süresi tekrar 60 güne çıkacak.

İran Meclisi'nden karşı hamle

Ä°ran Meclisi de, ABD senatosunun hamlesine karşılık UAEA'nın askeri, güvenlik ve nükleer olmayan diÄŸer hassas tesislere giriÅŸiyle bilim insanlarına ve belgelere eriÅŸimini yasaklayan "Nükleer Hakların Korunması Tasarısı"nı kabul etti. Buna göre askeri, güvenlik ve nükleer olmayan hassas mekanlara her türlü eriÅŸim ile nükleer bilim adamlarına ve belgelere eriÅŸim yasaklandı.

Barışçıl nükleer bilim ve Ar-Ge çalışmaları için herhangi bir kısıtlama kabul etmeyen yasaya göre, nükleer olmayan tesislerin denetimi Yüksek Ulusal Güvenlik Konseyi'nin iznine tâbi olacak.

Yasa, Muhafız Konseyi'nin onayını bekliyor.

2 Nisan uzlaşması

Ä°sviçre'nin Lozan kentinde 2 Nisan'da varılan uzlaÅŸmaya göre Ä°ran, gelecek 10 yıl boyunca sadece Natanz nükleer tesisinde uranyum zenginleÅŸtirecek. Bunun dışındaki tesislerde bulunan santrifüjler depoya kaldırılacak.

Çalışır durumdaki santrifüj sayısı üçte iki oranında azaltarak 6 bin civarına indirecek ancak bunların sadece 5 binini zenginleÅŸtirme iÅŸleminde kullanabilecek.

ZenginleÅŸtirme oranı yüzde 3,67'de tutulacak. ZenginleÅŸtirme iÅŸleminde sadece düÅŸük verimli olan eski nesil IR-1 santrifüjleri kullanılacak. Santrifüjlerle ilgili araÅŸtırmalar da denetime tabi tutulacak.

Ä°ran, gelecek 15 yıl süresince yeni uranyum zenginleÅŸtirme tesisi yada ağır su reaktörü inÅŸa edemeyecek.

10 bin kilogram olan zenginleÅŸtirilmiÅŸ uranyum stokunu 300 kilograma indirerek 15 yıl süreyle bu miktarda tutacak, geri kalanının Rusya'ya gönderecek.

Fordo nükleer tesisinde 15 yıl süreyle santrifüj ve fisil madde bulunduramayacak ancak bilimsel deney yapabilecek.

Arak ağır su reaktörü UAEA denetçileri nezaretinde hafif su reaktörüne çevrilecek.

Müzakere süreci

Ä°ran ile 5+1 ülkeleri arasında 24 Kasım 2013'te Ä°sviçre’nin Cenevre kentinde geçici bir anlaÅŸmaya imza atıldı. Nükleer faaliyetlerin kısıtlanması karşılığında yaptırımların gevÅŸetilmesini öngören anlaÅŸmaya göre 20 Temmuz 2014'e kadar kapsamlı bir anlaÅŸmaya ulaÅŸması hedefleniyordu. Bu kapsamda Åžubat-Temmuz 2014 arasında gerçekleÅŸtirilen yedi turlu müzakereler sonucunda taraflar arasında "derin farklılıklar" olduÄŸu gerekçesiyle süreç 4 ay uzatıldı. AÄŸustos-Kasım 2014 arasında dört ay boyunca yürütülen müzakerelerde ilerlemeler kaydedilmesine raÄŸmen kapsamlı bir çözüme ulaşılamadı ve müzakereler 7 ay daha uzatıldı.

Taraflar, 2 Nisan 2015'te Ä°sviçre’nin Lozan kentinde "çerçeve uzlaÅŸmaya" vardıklarını ve kapsamlı anlaÅŸma metninin 30 Haziran’a kadar yazacaklarını açıkladı.

Kaynak: Anadolu Ajansı